Aktualności
Umowy licencji pozostają skuteczne po ogłoszeniu upadłości, ale postępowanie upadłościowe ma wpływ na prawa z nich wynikające. Istotne jest to, czy upadłość ogłaszana jest w stosunku do licencjodawcy, czy licencjobiorcy.
Umowa licencji jest umową cywilnoprawną, na podstawie której licencjobiorca uprawniony jest do korzystania z określonego utworu, wynalazku, znaku towarowego lub innego prawa na określonych warunkach. Przykładowo licencja na prawach autorskich może obejmować np. prawa do reprodukcji, dystrybucji, publicznego wykonania czy adaptacji dzieła. Umowa licencji obejmuje różne rodzaje praw własności intelektualnej, m.in. prawa autorskie, patenty, wzory przemysłowe, znaki towarowe. Umowy licencji są ważnym narzędziem w dziedzinie praw własności intelektualnej, umożliwiającym właścicielom praw komercjalizacje wytworów swej pracy, a licencjobiorcom korzystanie z innowacyjnych rozwiązań bez konieczności samodzielnego ich opracowywania.
1. Co dzieje się z licencjami w przypadku upadłości licencjodawcy?
Prawo upadłościowe przewiduje w art. 91 zasadę, zgodnie z którą zobowiązania majątkowe upadłego niepieniężne zmieniają się z dniem ogłoszenia upadłości w zobowiązania pieniężne i z tym dniem stają się płatne, chociażby termin ich wykonania jeszcze nie nastąpił. Regulacji tej nie można jednak zastosować do zobowiązań upadłego licencjodawcy. Zobowiązanie licencjodawcy polega na znoszeniu korzystania z prawa przez osobę trzecią. Nie angażuje zatem zasobów masy ani syndyka. Konwersja zobowiązań znoszenia na zobowiązania pieniężne skutkowałaby nieuzasadnionym zwiększeniem obciążeń finansowych masy, co byłoby sprzeczne z kierunkową zasadą postępowania – zasadą optymalizacji zaspokojenia wierzycieli.
Samo ogłoszenie upadłości licencjodawcy nie ma wpływu na udzielone licencje. Zobowiązanie licencjodawcy pozostanie niepieniężne w toku upadłości licencjodawcy. Licencjobiorca utraci jednakże prawa w sytuacji utraty praw licencjodawcy do przedmiotu licencji np. poprzez zbycie obciążonego licencją prawa ochronnego na znak towarowy (a także pozostałych praw własności przemysłowej oraz praw autorskich). Sprzedaż dokonana w postępowaniu upadłościowym ma skutki sprzedaży egzekucyjnej, tzn. nabywca staje się właścicielem prawa bez żadnych jego obciążeń, w tym licencji. Prawa ochronne licencjobiorcy wygasną także po wykreśleniu upadłego licencjodawcy z rejestru przedsiębiorców po zakończeniu upadłości.
2. Co dzieje się z licencjami w przypadku upadłości licencjobiorcy?
Upadły licencjobiorca nie traci praw z umów licencji na skutek ogłoszenia upadłości. Syndyk może w toku postępowania próbować spieniężyć prawa z umów licencyjnych. Należy jednak pamiętać, że „przydatność” licencji dla masy upadłości może w praktyce ograniczyć się do uprawnienia do korzystania z danego prawa do chwili zakończenia postępowania upadłościowego. Spornym jest bowiem uprawnienie do przeniesienia na inną osobę praw z uzyskanej licencji bez zgody licencjodawcy. Syndyk powinien uzyskać zgodę licencjodawcy na „transfer praw i obowiązków z umowy licencyjnej”. Ten może zaś odmówić zgody na sprzedaż.
3.Czy przy sprzedaży przedsiębiorstwa upadłego nabywca wstąpi w umowy licencji przysługujące upadłemu?
Regulacja zawarta w art. 317 Prawa upadłościowego stanowi, iż „Na nabywcę przedsiębiorstwa upadłego przechodzą wszelkie koncesje, zezwolenia, licencje i ulgi, które zostały udzielone upadłemu, chyba że odrębne ustawy stanowią inaczej.” Czy oznacza to, że umowy licencyjne automatycznie przejdą na nabywcę wraz z przedsiębiorstwem? Wbrew dosłownemu odczytaniu treści powołanego przepisu nie można podzielić takiego poglądu. Pojęcie „licencja” używane jest w aktach prawnych w dwóch znaczeniach, jako uprawnienie administracyjnoprawne do wykonywania określonej działalności lub czynności oraz cywilnoprawne umowy licencyjne obejmujące np. zezwolenie na korzystanie z opatentowanego wynalazku innej osoby. Przepisy o sprzedaży przedsiębiorstwa w toku postępowania upadłościowego odnoszą się wyłącznie do administracyjnoprawnego rozumienia słowa „licencja”. Potwierdza to także zawarty w kodeksie cywilnym podział składników przedsiębiorstwa, rozróżniający patenty i inne prawa własności przemysłowej od koncesji, licencji i zezwoleń. Oznacza to, że nie dojdzie do automatycznego przeniesienia praw i obowiązków z umowy licencji na nabywcę przedsiębiorstwa. Każdy przypadek należy rozpatrywać osobno, w szczególności poddać analizie treść umowy licencyjnej, w tym w zakresie możliwości i warunków cesji takiej umowy.
4. Wcześniejsze ustanie umów licencji w postępowaniu upadłościowym
Możliwość wcześniejszego zakończenia stosunku licencji na podstawie przepisów upadłościowych budzi wątpliwości. Spornym jest czy do umów licencji ma zastosowanie przepis art. 98 ust. 1c Prawa upadłościowego przewidujący możliwość odstąpienia przez syndyka od umowy wzajemnej.
Przeciwnicy przyznania syndykowi uprawnienia do ostąpienia od umowy licencji wskazują, że omawiane odstąpienie ma skutek wsteczny na dzień ogłoszenia upadłości. Stosunek prawny licencji, będący świadczeniem ciągłym polegającym na znoszeniu, może być według tego założenia rozwiązany tylko na przyszłość. Wskazuje się, że w przypadku świadczeń ciągłych już samo przystąpienie do wykonywania zobowiązania stanowi spełnienie świadczenia. Innymi słowy licencjodawca już przez sam fakt udzielenia upoważnienia do korzystania z przedmiotu licencji wykonuje swoje zobowiązanie w całości, a dla zastosowania art. 98 Prawa upadłościowego żadne ze zobowiązań nie może być wykonane całkowicie.
Z kolei pogląd dopuszczający odstąpienie od licencji na podstawie art. 98 Prawa upadłościowego wskazuje, że świadczenia ciągłe także są podzielne (w każdym razie pod względem czasu), a zatem nie ma powodu do odrzucania uprawnienia syndyka do wycofania się z umowy na podstawie wskazanego przepisu.
Kwestia ta nie jest rozstrzygnięta, a zatem nie należy wykluczyć odstąpienia od syndyka od umowy licencji z powołaniem na rzeczoną regulację (w imieniu upadłego licencjobiorcy lub upadłego licencjodawcy). Druga strona umowy licencji nie miałaby w takim wariancie możliwości wyboru czy umowa licencji zostanie kontynuowana czy rozwiązana. Nie mogłaby w szczególności domagać się jej wykonania ani w toku postępowania upadłościowego, ani też po ukończeniu lub umorzeniu postępowania. Mogłaby jedynie żądać by syndyk złożył oświadczenie, czy odstępuje od umowy.
Syndyk utraci możliwość rozwiązania licencji w oparciu o powyższą regulacje, w sytuacji gdy licencjobiorca uiści z góry całość należnych opłat licencyjnych. W takim przypadku jedno ze świadczeń (opłata licencyjna) będzie bowiem wykonane w całości.
5. Interes licencjobiorcy w sytuacji odstąpienia od umowy przez syndyka
Do skutecznego odstąpienia przez syndyka od umowy licencji na podstawie art. 98 Prawa upadłościowego konieczne jest uzyskanie zgody sędziego komisarza. Sędzia komisarz rozważając, czy udzielić zgody kieruje się celem postępowania upadłościowego oraz ważnym interesem drugiej strony umowy (licencjobiorcy). Konsekwentnie w pewnych sytuacjach ważny interes licencjobiorcy (np. jeżeli jego działalność gospodarcza uzależniona jest od udzielonej licencji) może zablokować odstąpienie od umowy przez syndyka.
6. Czy po ogłoszeniu upadłości można rozwiązać umowy licencji na zasadach ogólnych?
Niezależnie od możliwości odstąpienia przez syndyka od licencji, na podstawie art. 98 Prawa upadłościowego, w trakcie postępowania upadłościowego licencja może zostać wypowiedziana na zasadach ogólnych. Regulacje prawa upadłościowego nie wykluczają w szczególności ustawowego czy umownego prawa kontrahenta upadłego do odstąpienia od umowy, nabytego przed ogłoszeniem upadłości.
Odstąpienie takie może się jednak okazać niemożliwe, jeżeli syndyk zażąda wykonania umowy, a postanowienie umowy, stanowiące podstawę odstąpienia zostanie uznane za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości na podstawie art. 84 Prawa upadłościowego. Przepis ten wskazuje, że postanowienie umowy, której stroną jest upadły, uniemożliwiające albo utrudniające osiągnięcie celu postępowania upadłościowego jest bezskuteczne w stosunku do masy upadłości. Wydaje się, że należy odrzucić pogląd, że każde odstąpienie (lub wypowiedzenie) umowy licencji jest bezskuteczne wobec masy upadłości jako ingerujące w prawo syndyka do zadecydowania o losach umowy licencji. Odstąpienie od umowy, której wykonania zażądał syndyk może być bezskuteczne wyjątkowo, tj. jeżeli uniemożliwia zachowanie dotychczasowego przedsiębiorstwa upadłego, czy jego sprzedaż w całości lub uzyskanie przez masę upadłości znacznego zysku.
7. Kontrowersyjne klauzule umowne
W obrocie często można spotkać zapisy umowne przewidujące wygaśnięcie licencji na wypadek upadłości licencjobiorcy (lub złożenia wniosku o jej ogłoszenie). Klauzule takie są nieważne na podstawie art. 83 Prawa upadłościowego. Tak samo należy ocenić postanowienia umowy przewidujące kompetencję do złożenia oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy albo o jej wypowiedzeniu, w razie ogłoszenia upadłości jednej ze stron. Omawiane zapisy są niedopuszczalne, mogą bowiem stwarzać zagrożenie bezzasadnego uszczuplenia masy upadłości, ingerując w zasady równego i sprawiedliwego traktowania wierzycieli.
Spory budzi natomiast dopuszczalność klauzul prowadzących do zakończenia stosunku umownego na wypadek zdarzenia, które jest związane z pogorszeniem się sytuacji finansowej dłużnika, ale nie jest wprost etapem postępowania upadłościowego czy restrukturyzacyjnego np. stan niewypłacalności lub zagrożenia niewypłacalnością. Istnieje możliwość podważenia tego typu klauzuli, jeżeli w okolicznościach konkretnej sprawy można stwierdzić, iż zmierza ona do obejścia norm prawa upadłościowego lub restrukturyzacyjnego. Wydaje się, że bliższy słuszności jest pogląd, zgodnie z którym nie wiążą syndyka wszelkie klauzule nawiązujące bezpośrednio do stanu majątkowego strony, co jest równoznaczne z jej niewypłacalnością bądź zagrożeniem niewypłacalnością.
8. Formy zabezpieczenia praw licencjobiorcy przed wszczęciem upadłości
Licencjobiorcy obawiający się utraty praw z licencji w toku upadłości, jeszcze przed jej wszczęciem próbują niekiedy zabezpieczyć swe interesy poprzez ustanowienie prawa użytkowania na prawach własności intelektualnej. Użytkowanie jako ograniczone prawo rzeczowe ma wszak taką przewagę nad licencją, iż nie można go ograniczyć ani znieść bez zgody użytkownika. Taka forma zabezpieczenia wzmacnia pozycję „licencjobiorcy”, ale nawet ona nie gwarantuje całkowitej ochrony. Uznać należy, że użytkowanie ustanowione na prawie własności intelektualnej wygaśnie na skutek sprzedaży przez syndyka przedmiotu licencji w toku postępowania upadłościowego (wyjątek od nabycia składników masy upadłości bez obciążeń zgodnie z art. 313 ust. 3 Prawa upadłościowego zdaje się bowiem obejmować jedynie skutki sprzedaży w postępowaniu upadłościowym nieruchomości, prawa użytkowania wieczystego, spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu i statku morskiego wpisanego do rejestru okrętowego). W konsekwencji, osoba na rzecz której ustanowiono użytkowanie nabędzie wtedy prawo do zaspokojenia się z wartości wygasłego prawa użytkowania.
Inne rozwiązanie powstało na kanwie próby zabezpieczenia dostępu do kodu źródłowego programu komputerowego. Kod źródłowy stanowi esencję programu, bez którego staje się on z upływem czasu niefunkcjonalny. Dla zabezpieczenia interesów licencjobiorcy wykształciła się zatem praktyka zawierania umów depozytu kodu źródłowego (tzw. software escrow). Umowy takie polegają na złożeniu przez licencjodawcę kodu źródłowego u podmiotu trzeciego (banku, kancelarii notarialnej, lub podmiotów wyspecjalizowanych w świadczeniu usług depozytu kodów źródłowych), z jednoczesnym upoważnieniem licencjobiorcy do odbioru kodu na wypadek upadłości licencjodawcy. Jednocześnie, częścią tego typu transakcji jest udzielenie licencjobiorcy licencji na modyfikację oprogramowania w oparciu o uzyskany kod.