Kamil Paweł Szmidt w Rzeczpospolitej „Bankructwo pozorne jako narzędzie pokrzywdzenia wierzyciela”

W prawie cywilnym podstawową ochroną wierzyciela przed działaniami fraudacyjnymi dłużnika jest instytucja skargi pauliańskiej, określona w art. 527 i n. kodeksu cywilnego. Oznacza ona możliwość uznania czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela za bezskuteczną względem niego – po spełnieniu dodatkowo innych przesłanek. W praktyce proces zainicjowany skargą pauliańską najczęściej bywa skomplikowany i wymagający. Dodatkowo przeprowadzenie postępowania wymaga wyłożenia kosztów postępowania sądowego przez wierzyciela. Działania i zachowania dłużnika skutkujące pokrzywdzeniem wierzycieli mogą być jednocześnie rozpatrywane na podstawie kodeksu karnego (k.k.). Jednym z rodzajów przestępstw na szkodę wierzycieli jest bankructwo pozorne.

Bankructwo pozorne – art. 301 k.k.

Bankructwo pozorne to działanie dłużnika bezpośrednio na szkodę wierzycieli powodujące udaremnienie lub ograniczenie możliwości zaspokojenia ich należności polegające na utworzeniu w oparciu o przepisy prawa nowej jednostki gospodarczej i przeniesieniu na nią składników swojego majątku (oszukańczy transfer majątku) albo umyślnym doprowadzeniu do swojej upadłości lub niewypłacalności (bankructwo umyślne) bądź doprowadzeniu w sposób lekkomyślny do swojej upadłości lub niewypłacalności, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania (bankructwo nieumyślne). Cechą szczególną tego typu czynów zabronionych jest to, że sprawca działa z pokrzywdzeniem kilku wierzycieli (minimum 3), zaś skutkiem działania sprawcy jest spowodowanie swojej niewypłacalności lub upadłości.

Oszukańczy transfer majątku – art. 301 § 1 k.k.

Oszukańczy transfer majątku to działanie dłużnika polegające na utworzeniu nowej jednostki gospodarczej i przeniesieniu na nią składników swojego majątku.

Aby można było postawić dłużnikowi zarzut popełnienia czynu zabronionego opisanego w tym przepisie działanie dłużnika musi wypełnić kumulatywnie następujące znamiona:

• dłużnik posiada zobowiązania względem kilku wierzycieli (minimum 3);
• dłużnik tworzy nową jednostkę gospodarczą w oparciu o przepisy prawa – innymi słowy jednostka gospodarcza utworzona jest całkowicie legalnie;
• dłużnik przenosi składniki swojego majątku na ten podmiot – co musi skutkować udaremnieniem lub ograniczeniem możliwości zaspokojenia przez wierzycieli.

Pan Tomasz posiada wymagalne zaległości finansowe względem kilkunastu wierzycieli o łącznej wartości bliskiej 2 mln. złotych. Jego wierzyciele kierują do sądów pozwy o zapłatę przeciwko niemu. Pan Tomasz jest właścicielem dwóch samochodów osobowych – jeden marki Jaguar o wartości ok. 200 tys. zł, drugi będący w posiadaniu jego małżonki – marki Porsche o wartości ok. 250 tys. zł. Ponadto odziedziczył on w spadku nieruchomość – mieszkanie w centrum Warszawy o wartości ok. 800 tys. zł. Pan Tomasz chcąc uchronić posiadany majątek utworzył zgodnie z przepisami prawa spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością o nazwie Tomasz Finance sp. z o.o. w której to spółce był jedynym wspólnikiem i członkiem zarządu. Pan Tomasz umową darowizny przeniósł własność dwóch samochodów osobowych i nieruchomości na rzecz spółki.

W przytoczonym powyżej przykładzie działania dłużnika stanowiące oszukańczy transfer majątku nie budzą wątpliwości. Wierzyciele pana Tomasza nie będą mogli skierować egzekucji w stosunku do przeniesionych składników majątku. Forma przeniesienia majątku przez dłużnika jest dowolna – ważne aby został wywołany skutek w postaci wytransferowania przedmiotów majątkowych z majątku dłużnika do majątku nowo utworzonej jednostki gospodarczej. W praktyce najczęściej będą to: umowa darowizny, umowa sprzedaży, przeniesienie majątku w ramach aportu czy cesja wierzytelności. Jednostka gospodarcza utworzona przez dłużnika może być dowolna – ważne aby utworzona została skutecznie i w oparciu o obowiązujące przepisy prawa (legalna). Najczęściej będą to spółki prawa handlowego.

Oszukańczy transfer majątku jest przestępstwem umyślnym i skutkowym ściganym z urzędu – zagrożenie karą wynosi od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności.

Bankructwo umyślne – art. 301 § 2 k.k.

Bankructwo umyślne polega na doprowadzeniu przez dłużnika do swojej upadłości lub niewypłacalności niezależnie od charakteru i metod działania, jednakże działania te muszą być umyślne i wywołać skutek w postaci spowodowania upadłości bądź niewypłacalności sprawcy. Analogicznie jak w poprzednim typie bankructwa sprawca musi być dłużnikiem co najmniej 3 wierzycieli.

Udowodnienie tego typu czynu zabronionego w praktyce bywa niezwykle trudne. Wynika to przede wszystkim ze strony podmiotowej czynu. Otóż sprawca musi działać z zamiarem jego popełnienia (zamiar bezpośredni) lub przewidując możliwość jego popełnienia godzić się na to (zamiar ewentualny). Oba rodzaje zamiarów są sednem umyślności dokonania czynu zabronionego. Metody działania sprawcy nie zostały przez ustawodawcę skatalogowane – zatem mogą to być jakiekolwiek działania i czynności podejmowane przez sprawcę, ważne aby wystąpił związek przyczynowo-skutkowy między działaniami sprawcy a ostatecznym skutkiem, którym jest upadłość lub niewypłacalność.

Bankructwo umyślne jest przestępstwem umyślnym i skutkowym ściganym z urzędu – zagrożone jest karą od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności.

Bankructwo nieumyślne (lekkomyślne) – art. 301 § 3 k.k.

Z uwagi na praktyczne trudności udowodnienia bankructwa umyślnego, ustawodawca dokonał penalizacji czynu określanego jako bankructwo nieumyślne – zabieg ten miał na celu wprowadzenie dodatkowej ochrony dla wierzycieli przed osobami działającymi w obrocie gospodarczym w sposób lekkomyślny. Katalog zachowań sprawcy wskazany w tym przepisie ma charakter otwarty – wymienione zostały jednak te najbardziej obrazujące ten charakter zachowań – trwonienie części składowych majątku oraz zaciągnie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania. Oznacza to, że sprawca (dłużnik) nie ma zamiaru popełnić czynu zabronionego lecz poprzez podejmowanie działań lekkomyślnych doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności – działania takie stanowią zagrożenie dla prawidłowych relacji w obrocie gospodarczym.

Dłużnik posiadający wymagalne zobowiązania finansowe względem kilku wierzycieli posiadany majątek przegrywa w kasynie. W efekcie tego działania dłużnik stał się niewypłacalny. Oczywistym jest, iż celem działania dłużnika było pomnożenie posiadanego majątku. Natomiast takie zachowanie dłużnika może być w tej sytuacji rozpatrywane jako umyślne działanie w zamiarze ewentualnym (art. 301 § 2 k.k.) – bowiem sprawca możliwość popełnienia czynu zabronionego przewiduje i na to się godzi – jest świadomy faktu, iż posiada wymagalne zaległości względem kilku wierzycieli, zaś cały majątek zamiast przeznaczyć na spłatę zobowiązań postanawia przeznaczyć na ryzykowne gry w kasynie, wiedząc, że szanse na wygraną są znikome, zaś przegrana spowoduje skutek w jego sytuacji finansowej w postaci stanu niewypłacalności. Działanie tego dłużnika może być również rozpatrywane jako działanie lekkomyślne (art. 301 § 3 k.k.) – w tej sytuacji dłużnik nie będzie działał z zamiarem popełnienia czynu zabronionego, podejmuje ryzyko naiwnie wierząc, że uda mu się wygrać – w ogóle nie zakładając możliwości przegrania.

Wskazany przykład znakomicie obrazuje trudności praktyczne określenia konkretnego zarzutu – będzie to zatem wymagało szczegółowego ustalenia zamiaru sprawcy. Bankructwo lekkomyślne jest przestępstwem nieumyślnym i skutkowym ściganym z urzędu – zagrożonym karą grzywny, karą ograniczenia wolności lub karą do 2 lat pozbawienia wolności.

UWAGA!

Za przestępstwa określone w art. 301 § 1, § 2 i § 3 k.k. jak dłużnik odpowiadania również ten kto na podstawie przepisu prawnego, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania, zajmuje się sprawami majątkowymi innej osoby prawnej, fizycznej, grupy osób lub podmiotu niemającego osobowości prawnej – art. 308 k.k.

Nadzwyczajne złagodzenie lub odstąpienie od wymierzenia kary

Wobec sprawcy, który dobrowolnie naprawił szkodę w całości, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Wobec sprawcy, który dobrowolnie naprawił szkodę w znacznej części, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Naprawienie szkody musi mieć charakter dobrowolny. Ustawodawca słusznie przyznaje możliwość korzystania z dobrodziejstwa instytucji nadzwyczajnego złagodzenia kary, tym sprawcom którzy albo wyeliminują albo ograniczą najcięższy skutek tego typu przestępstw, którym jest szkoda wyrządzona wierzycielom.

Najbardziej klarownym sposobem naprawienia szkody przez dłużnika będzie spłata zobowiązań względem wierzycieli – należy jednak pamiętać, iż dłużnik powinien dobrowolnie naprawić szkodę w całości względem wszystkich wierzycieli lub w części proporcjonalnie do wysokości zobowiązania względem każdego z nich. W przeciwnym razie działanie dłużnika może wypełnić znamiona innego czynu zabronionego określonego w art. 302 § 1 k.k. (faworyzowanie niektórych wierzycieli).

Podstawa prawna:

Ustawa z 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (tekst jedn. DzU z 2023, poz. 1610 ze zm.);

Ustawa z 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny (tekst jedn. DzU z 2024, poz. 17 ze zm.).