Kamil Paweł Szmidt w Rzeczpospolitej „Spis inwentarza – jak odzyskać wierzytelność po śmierci dłużnika?”

W sytuacji, gdy stroną zobowiązaną do wykonania zobowiązania jest osoba fizyczna w każdym czasie istnieje zagrożenie, iż dłużnik utraci zdolność sądową. Utratę zdolności sądowej osoby fizycznej powoduje jej śmierć. Nie oznacza to jednak, iż w takiej sytuacji wierzyciel traci możliwość zaspokojenia swojej wierzytelności. Prawo spadkowe nie przewiduje bowiem sytuacji, gdy spadek nie przypadnie żadnemu podmiotowi. Ostatnim spadkobiercą ustawowym jest gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy – nie może ona zatem odrzucić spadku, który jej przypada z mocy ustawy, zaś spadek uważa się za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza.

1. Zainicjowanie postępowania spadkowego

Wierzyciel w wielu przypadkach nie będzie musiał inicjować ani postępowania spadkowego ani postępowania o sporządzenie spisu inwentarza spadkowego. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż wierzyciel nie jest jedynym podmiotem mającym interes prawny i faktyczny w przeprowadzeniu postępowania spadkowego – będą to w szczególności także spadkobiercy oraz osoby uprawnione do zachowku. Jednak, w pewnych sytuacjach przeprowadzenie postępowania spadkowego czy postępowania o sporządzenie spisu inwentarza nie będzie leżało w interesie innych podmiotów poza wierzycielem. Sytuacja taka będzie miała miejsce, gdy spadkobiercy będą próbowali uniknąć odpowiedzialności za długi spadkowe. Wówczas to na wierzycielu – chcącym skutecznie dochodzić przysługującej mu wierzytelności – będzie spoczywał cały ciężar zarówno zainicjowania postępowania spadkowego jak i postępowania o spis inwentarza spadkowego.

WAŻNE!

Jeśli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku, może żądać, by odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego według przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika. Jest to szczególny rodzaj skargi pauliańskiej określonej w art. 527-534 Kodeksu cywilnego (dalej k.c.). Uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne można żądać w ciągu sześciu miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz nie później niż przed upływem trzech lat od odrzucenia spadku.

2. Definicja spisu inwentarza spadkowego

Spis inwentarza spadkowego to czynność polegająca na ustaleniu:

– przedmiotów należących do spadku i przedmiotów zapisów windykacyjnych wraz z ustaleniem wartości każdego z nich, a także

– długów spadkowych ze wskazaniem wysokości każdego z nich oraz

– wykazanie wartości stanu czynnego spadku z uwzględnieniem wartości rzeczy i spraw spornych.

Spis inwentarza jest czynnością samoistną a także odrębną od czynności wykazu inwentarza czy zabezpieczenia spadku. Spis inwentarza ostatecznie ma postać protokołu, który stanowi dokument urzędowy. Akta sprawy zawierające wszelkie dokumenty, na podstawie których sporządzono spis inwentarza komornik sądowy przesyła sądowi spadku – akta te stanowią część akt sądowych.

3. Wniosek o sporządzenie spisu inwentarza

Wniosek o sporządzenie spisu inwentarza spadkowego winien spełniać ogólne wymogi pisma procesowego a ponadto wierzyciel winien wskazać: imię i nazwisko, numer PESEL, datę zgonu, adres ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy oraz dane uczestników postępowania. Ponadto do wniosku obligatoryjnie należy załączyć pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy. Nie musi być to tytuł wykonawczy czy nawet egzekucyjny, wystarczy dokument prywatny stanowiący dowód wierzytelności względem spadkodawcy m.in. umowa pożyczki, faktura VAT, weksel. Nie ma przeszkód, aby dokument złożony został w odpisie poświadczonym za zgodność – urzędowo bądź przez profesjonalnego pełnomocnika.

Wniosek składa się do:

– Sądu spadku, czyli sądu rejonowego, właściwego miejscowo ze względu na ostatnie miejsce zwykłego pobytu spadkodawcy. Wyłącznie wyjątkowo, w razie braku możliwości ustalenia ostatniego miejsca zwykłego pobytu w Polsce, właściwy będzie sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. Gdy nie ma możliwości ustalenia właściwości na podstawie powyższych podstaw sądem spadku jest Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy w Warszawie. Jeśli toczy się już postępowanie spadkowe przedmiotowy wniosek należy złożyć w tym postępowaniu spadkowym;

– Właściwego miejscowo komornika sądowego, działającego przy sądzie rejonowym, który jest sądem spadku.

4. Postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza

Niezależnie od trybu złożenia wniosku, sąd spadku wydaje postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza. Postanowienie to podlega niezwłocznemu ogłoszeniu na stronie internetowej i tablicy ogłoszeń sądu spadku. Postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza stanowi orzeczenie co do istoty sprawy.

Jak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z 10 sierpnia 2017 roku I CZ 81/17: „Spis inwentarza – polegający na ustaleniu i wymienieniu całego majątku spadkowego oraz długów spadku, z zaznaczeniem wartości każdego przedmiotu spadkowego oraz wartości czystego spadku – ma istotne znaczenie w zakresie zabezpieczenia spadku (art. 633 i nast. Kodeksu postępowania cywilnego, dalej k.p.c.), ale także wyznacza zakres odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe (art. 1031 § 2 zdanie pierwsze i art. 1032 k.c.), ma znaczenie także na etapie działu spadku (art. 680 § 1 k.p.c.). Postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza stanowi więc orzeczenie co do istoty sprawy.”

Środkiem odwoławczym od postanowienia w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza jest zażalenie. Jest to wyjątek od ogólnej zasady określonej w art. 518 Kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którą od postanowień sądu pierwszej instancji orzekających co do istoty sprawy przysługuje apelacja.

WAŻNE!

Spis inwentarza spadkowego przeprowadza komornik sądowy – kompetencja taka została przekazana temu organowi na podstawie art. 3 ust. 3 pkt 3 ustawy o komornikach sądowych – zaś tryb tego postępowania regulują art. 637-639 Kodeksu postępowania cywilnego z uwzględnieniem aktów wykonawczych.

5. Koszty postępowania

Koszty postępowania w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza prowadzonego przez komornika sądowego są trudne do oszacowania. Każda sprawa bowiem wymaga indywidulanego podejścia. Opłata komornicza wynosi 400 złotych (art. 40 ustawy o kosztach komorniczych, dalej u.k.k.). Wysokość opłaty jest stała niezależnie od nakładu pracy komornika ani specyfiki danego postępowania. Należy jednak mieć na względzie konieczność poniesienia wydatków gotówkowych związanych w szczególności z doręczeniem korespondencji, dokonaniem zapytań, należności biegłych sądowych powołanych celem wyceny ruchomości i nieruchomości. W związku z powyższym ostateczne koszty tego postępowania uzależnione będą od ilości i charakteru działań potrzebnych do wszechstronnego sporządzenia spisu inwentarza.

Największe koszty generują zazwyczaj czynności związane z opisem i oszacowaniem nieruchomości wchodzącej w skład spadku. W takiej sytuacji bowiem komornik obowiązany jest powołać biegłego sądowego celem wyceny nieruchomości a następnie dokonać czynności opisu i oszacowania tej nieruchomości.

W toku postępowania o sporządzenie spisu inwentarza komornik sądowy ustalił, iż w skład masy spadkowej wchodzi nieruchomość – lokal mieszkalny położony na terenie m.st. Warszawy. Wnioskodawca został wezwany przez komornika do uiszczenia zaliczki na wydatki związane z opisem i oszacowaniem nieruchomości w łącznej wysokości: 2 120 złotych. Na wysokość zaliczki składa się:

– należności biegłego – 2 tys. zł (art. 6.1 u.k.k.);

– koszty ogłoszeń – 60 zł (art. 6.2 u.k.k.);

– koszty doręczenia korespondencji – 60 zł (art. 6.8 u.k.k.).

Oznacza to, iż tylko przy jednej nieruchomości koszty dokonania spisu inwentarza wzrastają kilkukrotnie. W razie braku uiszczenia zaliczki na wydatki komornik odmówi dokonania czynności, co w konsekwencji spowoduje brak możliwości sporządzenia spisu inwentarza w całości.

Przyjęcie spadku wprost nie powoduje większych wątpliwości w zakresie ustalenia odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe a tym samym z reguły stanowi dla wierzyciela większą szansę na zaspokojenie wierzytelności przysługującej przeciwko spadkodawcy. Natomiast spadek przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza oznacza, iż zakres odpowiedzialności spadkobierców jest ograniczony do ustalonego stanu czynnego spadku.

WAŻNE!

Stan czynny spadku to wszelkie aktywa, czyli składniki majątku, powiększające jego wartość m.in. środki pieniężne, wierzytelności, ruchomości, nieruchomości. Spadkobierca odpowiada za długi spadkowe do wartości stanu czynnego spadku nie zaś z określonych konkretnie składników majątku wchodzącego w skład spadku.

Stanu czynnego spadku nie należy mylić z czystą masą spadkową. Czysta masa spadkowa stanowi bowiem różnice między aktywami i pasywami wchodzącymi w skład spadku. Przy ustaleniu zakresu odpowiedzialności spadkobiercy z dobrodziejstwem inwentarza bierze się pod uwagę wyłącznie wartość stanu czynnego spadku (aktywa), stan bierny (pasywa) nie ma zatem żadnego znaczenia.