Tomasz Uljasz dla Rzeczpospolitej „Dzieci mają być lepiej chronione przed przemocą”

Ofiary przemocy stosowanej przez osoby najbliższe mają być lepiej chronione. 22 czerwca 2023 roku wejdą w życie przepisy ustawy z 9 marca 2023 roku o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw. Wskazany akt prawny jest bardzo wyczekiwaną zmianą. Niewątpliwie proponowane zmiany należy uznać za zmierzające w dobrym kierunku, jednak, aby doszło do polepszenia sytuacji i rzeczywistego zwiększenia ochrony ofiar przemocy, należy usprawnić działania wszystkich elementów systemu w zakresie weryfikacji sytuacji w gospodarstwach domowych zagrożonych taką przemocą. Zapisy nowej ustawy dają potężny oręż do walki z przemocą domową. Pozostaje jednak pytanie, czy czynnik ludzki – jakim są m.in. członkowie zespołów interdyscyplinarnych i pracownicy socjalni – podoła wyzwaniu.

Najważniejsze zmiany, zmiany na lepsze

Rozwiązania zawarte w ustawie w założeniu mają na celu ochronę przed przemocą domową oraz poprawę funkcjonowania systemu przeciwdziałania przemocy na szczeblu centralnym, regionalnym oraz na szczeblu samorządu terytorialnego.

Ustawa przede wszystkim zmienia definicję przemocy z „przemocy w rodzinie” na „przemoc domową”. Oznacza to odejście od utartego przekonania, że przemoc domowa może być stosowana jedynie w tych gospodarstwach domowych, gdzie osoby zamieszkujące tworzą rodzinę. Tym samym powiększa zdecydowanie krąg osób objętych ochrona prawną. Jest to o tyle trafne rozwiązanie, że we współczesnym świecie przemoc domowa jest zjawiskiem coraz bardziej powszechnym. Zakres, wielość form i skutki natury fizycznej, psychologicznej, zdrowotnej czy ekonomicznej sprawiają, że winno się ją uznać za zjawisko społeczne szczególnej kategorii. Przemoc niesie ze sobą dotkliwe konsekwencje dla wszystkich osób, których dotyka, zarówno ofiar, sprawców, jak również świadków jej stosowania.

Ustawa wprowadza również nowy rodzaj przemocy – ekonomicznej i cyberprzemocy, które, mimo że w dzisiejszych czasach są coraz większą plagą, nie były jednoznacznie zdefiniowane.

Ustawa nowymi zapisami zmierza do pełnego zabezpieczenia małoletnich dzieci w przypadku wystąpienia przemocy i przyspiesza działania poszczególnych instytucji. Wprowadza możliwość natychmiastowego odbioru dziecka, zapewnienia mu bezpiecznego miejsca zamieszkania u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej.

Nadto członkowie grup diagnostyczno-pomocowych będą zoblidowani do weryfikowania sytuacji w rodzinach objętych procedura tzw. niebieskiej karty przez okres kolejnych dziewięciu miesięcy, po zakończeniu procedury Niebieskiej Karty.

Zmieniają się i zwiększają kompetencje tzw. zespołów interdyscyplinarnych, które powoływane są w momencie ujawnienia przemocy domowej (większy zakres oddziaływania, oddziaływanie na społeczność lokalną, powiększenie grup roboczych, konieczność uczestniczenia przez członków grupy w posiedzeniach grupy), jak również daje dużo większe kompetencje pracownikom socjalnym, którzy w rzeczywistości stoją na pierwszej linii frontu walki z ujawnieniem przemocy domowej, np. możliwość odebrania dziecka rodzicom.

Obawy o praktyczne stosowanie przepisów

W ustawie pojawiła się definicja przemocy domowej – „należy przez to rozumieć jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie, wykorzystujące przewagę fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną, naruszające prawa lub dobra osobiste osoby doznającej przemocy domowej, w szczególności:

a) narażające tę osobę na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia lub mienia,

b) naruszające jej godność, nietykalność cielesną lub wolność, w tym seksualną,

c) powodujące szkody na jej zdrowiu fizycznym lub psychicznym, wywołujące u tej osoby cierpienie lub krzywdę,

d) ograniczające lub pozbawiające tę osobę dostępu do środków finansowych lub możliwości podjęcia pracy lub uzyskania samodzielności finansowej,

e) istotnie naruszające prywatność tej osoby lub wzbudzające u niej poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia, w tym podejmowane za pomocą środków komunikacji elektronicznej.

I tu pojawia się pierwsze zagadnienie, nad którym należy się pochylić. O ile samo wprowadzenie definicji „przemocy domowej” należy uznać za prawidłowe rozwiązanie (w tym rozszerzenie definicji przemocy ekonomicznej czy cyberprzemocy), o tyle oparcie jej na tak nieostrych kryteriach może dawać organom władzy publicznej możliwość do arbitralnego ingerowania w sferę rodzinną/domową. Dlatego tak istotne zadanie spoczywa na wszelkich osobach, które biorą udział w procedurze weryfikacji przemocy domowej na każdym szczeblu postępowania. Tym bardziej że własne doświadczenie zawodowe wskazuje, że gros osób wykorzystuje instytucje niebieskiej karty w osobistych celach pozbawienia drugiego rodzica kontaktu z dzieckiem. Często w momencie pojawienia się konfliktu rozwodowego czy rodzinnego procedura niebieskiej karty jest jedną z broni stosowanych do pogrążenia drugiego rodzica i niestety przypadki te są coraz częstsze.

Dlatego bardzo istotnym jest, aby zarówno członkowie zespołów interdyscyplinarnych, jak również pracownicy socjalni mieli właściwe przeszkolenie i doświadczenie niezbędne do weryfikacji sytuacji rodzinnej. Tym bardziej że ustawodawca zwiększył kompetencje ww. podmiotów i to znacznie. Oczywiście, wprowadzony został nakaz szkoleń dla osób zasiadających w takich zespołach, jednak zakres tych szkoleń powinien być maksymalnie rozszerzony, a w ustawie wspomina się jedynie o obowiązkowym przeszkoleniu w terminie 12 miesięcy od dnia powołania do zespołu interdyscyplinarnego.

Apel o maksymalne działania ustawodawcy w celu zapewnienia szkolenia i weryfikacji osób piastujących wskazane wyżej stanowiska jest bardzo istotny z praktycznego punktu widzenia, tym bardziej że art. 12 a1 omawianej ustawy zdecydowanie rozszerza kompetencje pracowników socjalnych:

„W razie zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą domową pracownik socjalny zapewnia dziecku ochronę przez umieszczenie go u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – kodeks karny (DzU z 2022 r. poz. 1138, 1726, 1855, 2339 i 2600 oraz z 2023 r. poz. 289), dającej gwarancję zapewnienia dziecku bezpieczeństwa i należytej opieki, w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub instytucjonalnej pieczy zastępczej”.

Tym samym ustawodawca daje pracownikowi socjalnemu kompetencje, które można porównać do kompetencji sądu. Przytoczony wyżej przepis budzi mieszane uczucia wśród osób zajmujących się tematem zmian w ustawie o przeciwdziałaniu w rodzinie, ponieważ w rzeczywistości przepis ten daje pracownikowi socjalnemu nieograniczoną władzę i możliwość odebrania rodzicom dziecka, kiedy uzna, że są ku temu przesłanki. Ustawodawca dalej przewiduje tryb odwołania do sądu rodzinnego, gdzie procedura ma być błyskawiczna i ma obligować sąd do rozpoznania takiego zażalenia niezwłocznie, tj. w terminie 24 godzin od dnia wpłynięcia takiego zażalenia, ale mimo wszystko kompetencja ta jest bardzo szeroka. W praktyce zapewne będą to pojedyncze przypadki, w sytuacjach oczywistych, jednak mimo wszystko będzie to decyzja urzędnika państwowego, a nie niezawisłego sądu. Co więcej, jedyną odpowiedzialnością, jaką ustawodawca przewidział za błędne podjęcie czynności przez pracownika socjalnego, jest poinformowanie przełożonych danej osoby. Dlatego tak istotnym jest zapewnienie odpowiedniego przeszkolenia pracownikom socjalnym i członkom zespołów interdyscyplinarnych i w tym zakresie ustawodawca powinien maksymalnie zwiększyć obowiązek przechodzenia wszelkich szkoleń umożliwiających wykrycie rzeczywistej przemocy domowej i dbać o to, aby czynności te były wykonywane przez osoby z doświadczeniem.

Podsumowując, należy wskazać, że ustawa odpowiada na potrzeby zmieniającego się świata i wypracowuje rozwiązania, które powinny zabezpieczyć ofiary przemocy. Jednak niezbędnym jest dopracowanie praktyki z nowymi przepisami. Skupienie się na udoskonaleniu działań ludzi bezpośrednio wizytujących rodziny dysfunkcyjne. Zapewnienie im maksymalnego wsparcia merytorycznego, tak aby w przyszłości oręż, jaki daje nowa ustawa, mógł być w pełni wykorzystany.

Rzeczpospolita: https://www.rp.pl/administracja/art38594441-dzieci-maja-byc-lepiej-chronione-przed-przemoca