Korzyści i ograniczenia restrukturyzacji sądowej w dobie pandemii COVID-19
Pandemia COVID-19 negatywnie wpływa na stan polskiej i światowej gospodarki, stanowiąc istotne zagrożenie dla funkcjonowania przedsiębiorców z niemalże każdej branży. Utrata dotychczasowych źródeł przychodów, konieczność finansowej obsługi inwestycji, z których nie można czerpać zysków, zatory płatnicze – problemy mogą być różne, lecz ich mianownik jest wspólny. Jest to brak wystarczającej ilości środków pieniężnych. W obliczu tych trudności, przedsiębiorcy powinni podjąć zdecydowane kroki, aby chronić swój biznes przed utratą płynności finansowej, a w konsekwencji niewypłacalnością i upadłością.
Naturalnie w pierwszej kolejności należy sięgnąć do instrumentów wsparcia przewidzianych w tzw. tarczach antykryzysowych oraz finansowych. Dofinansowanie do wynagrodzeń pracowniczych, odroczenie lub zwolnienie z płatności zobowiązań publicznoprawnych czy niskooprocentowane pożyczki mogą pomóc zachować płynność finansową w najtrudniejszym okresie. Poza uzyskaniem doraźnego wsparcia w ramach pakietów osłonowych, potrzebne jest również wypracowanie nowych – adekwatnych do obecnej sytuacji – modelów prowadzenia biznesu oraz podjęcie działań optymalizujących bieżącą działalność operacyjną. Samo ograniczenie kosztów może okazać się niewystarczające, a przejście przez kryzys bez większych obrażeń będzie wymagało współpracy z wierzycielami. W sytuacji gdy większość podmiotów na rynku odczuwa trudności finansowe, negocjacje dotyczące odroczenia płatności mogą zakończyć się fiaskiem.
Dlatego też przedsiębiorcy, borykający się z problemem utrzymania płynności finansowej powinni rozważyć możliwość przeprowadzenia restrukturyzacji swojego zadłużenia przy udziale sądu restrukturyzacyjnego. W niniejszym tekście w sposób syntetyczny scharakteryzowano istotę postępowań restrukturyzacyjnych oraz omówiono korzyści i ograniczenia z nich wynikające.
Podstawowe informacje dotyczące postępowań restrukturyzacyjnych
Celem każdego postępowania restrukturyzacyjnego jest uniknięcie ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy poprzez umożliwienie mu restrukturyzacji zadłużenia. Następuje to w drodze zawarcia układu, czyli wielostronnej ugody między dłużnikiem a wierzycielami. W przypadku postępowania sanacyjnego (jednego z czterech postępowań restrukturyzacyjnych) dodatkowo możliwe jest również przeprowadzenie działań sanacyjnych. Są to szczególne czynności, przewidziane w prawie restrukturyzacyjnym, których wdrożenie ma na celu poprawę sytuacji ekonomicznej przedsiębiorcy oraz przywrócenie jego zdolności do wykonywania zobowiązań (np. możliwość odstąpienia od niekorzystnych umów, zbycie zbędnego, generującego nadmierne koszty majątku, zwolnienie nieefektywnych i nieprzydatnych pracowników, odwrócenie skutków czynności zdziałanych na szkodę wierzycieli).
Postępowania restrukturyzacyjne mogą być prowadzone wobec:
- przedsiębiorców niewypłacalnych, tj. przedsiębiorców, którzy utracili zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych (przy tym domniemywa się, że utrata zdolności następuje, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące),
- przedsiębiorców zagrożonych niewypłacalnością, tj. przedsiębiorców, których sytuacja ekonomiczna wskazuje, że w niedługim czasie mogą stać się niewypłacalni.
Wydaje się, że w dobie obecnego kryzysu prawie każdy przedsiębiorca będzie posiadał legitymację do złożenia wniosku restrukturyzacyjnego. Trudne do oszacowania skutki zapaści gospodarczej i związana z tym niepewność wysokości przyszłych przychodów mogą same w sobie stanowić uzasadnienie dla skorzystania z tej możliwości. Tym bardziej, że w gronie praktyków tej dziedziny prawa (w tym wśród sędziów sądów restrukturyzacyjnych) panuje opinia, że szanse na skuteczną restrukturyzację przedsiębiorstwa znacząco rosną, im szybciej zostanie ona rozpoczęta.
Restrukturyzację przeprowadza się w jedynym z czterech postępowań restrukturyzacyjnych:
- postępowaniu o zatwierdzenie układu,
- przyspieszonym postępowaniu układowym,
- postępowaniu układowym,
- postępowaniu sanacyjnym.
Każde z postępowań restrukturyzacyjnych otwierane jest na wniosek zadłużonego przedsiębiorcy. Jedynie postępowanie sanacyjne może być zainicjowane również przez wierzyciela.
Istotą postępowania restrukturyzacyjnego, jak już wyżej zasygnalizowano, jest stworzenie odpowiednich warunków dla zawarcia przez zadłużonego przedsiębiorcę układu z wierzycielami, który będzie regulował sposób restrukturyzacji jego zobowiązań. Do zawarcia układu nie jest wymagana zgoda wszystkich wierzycieli. Co do zasady wystarczy uzyskanie akceptacji wierzycieli, posiadających 2/3 sumy wierzytelności przysługujących głosującym wierzycielom (przy postępowaniu o zatwierdzenie układu jest to 2/3 sumy wierzytelności przysługujących wierzycielom uprawnionym do głosowania nad układem). Restrukturyzacja zadłużenia może nastąpić w dowolny sposób. Najczęściej jest to kombinacja częściowego umorzenia wierzytelności oraz odroczenia płatności pozostałej części lub rozłożenie jej na raty. Możliwa jest również konwersja wierzytelności na udziały lub akcje, modyfikacja praw zabezpieczających określone wierzytelności albo każde inne rozwiązanie, uzasadnione w danych okolicznościach.
Korzyści wynikające z otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego
Otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego niesie ze sobą daleko idące skutki, wpływające na przedsiębiorcę i jego otoczenie. Zaczynają obowiązywać nowe reguły w relacjach z wierzycielami i kontrahentami, mające na celu stworzenie warunków wspomagających ratowanie prowadzonego biznesu, co najmniej poprzez wstrzymanie pogłębiania się kryzysu zadłużeniowego oraz ustabilizowanie płynności finansowej.
Jednym z kluczowych skutków otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego jest generalne moratorium na spłatę istniejącego zadłużenia. Przedsiębiorca w restrukturyzacji nie może zaspokajać wierzytelności, które są objęte układem, czyli co do zasady wszystkich wierzytelności, powstałych przed dniem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, również tych jeszcze niewymagalnych (z wyłączeniem wierzytelności, wynikających ze stosunku pracy oraz wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo). Spłata takich wierzytelności następuje po zatwierdzeniu układu, na warunkach tam określonych albo jeżeli negocjacje z wierzycielami zakończą się fiaskiem, po umorzeniu postępowania restrukturyzacyjnego, najczęściej w ramach egzekucyjnej walki o ograniczone zasoby dłużnika.
Z zasadą zamrożenia spłaty zadłużenia funkcjonalnie powiązane jest wstrzymanie egzekucji. Zakres ochrony przed działaniami wierzycieli uzależniony jest od rodzaju prowadzonego postępowania restrukturyzacyjnego. Każdorazowo bezwzględnie niedopuszczalne jest prowadzenie egzekucji wierzytelności objętych układem. W ramach postępowania sanacyjnego zakres ochrony jest szerszy – obejmuje dodatkowo zakaz prowadzenia egzekucji skierowanej do majątku wchodzącego w skład masy sanacyjnej.
Kolejnym skutkiem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego jest możliwość ochrony kluczowych dla funkcjonowania przedsiębiorstwa stosunków prawnych przed ich przedwczesnym rozwiązaniem. Dotyczy to przede wszystkim umowy najmu lub dzierżawy nieruchomości (lokalu), w których prowadzone jest przedsiębiorstwo dłużnika. Wypowiedzenie takich umów przez wynajmującego lub wydzierżawiającego może nastąpić tylko za zgodą rady wierzycieli, a w jej braku za zgodą sędziego-komisarza. Analogiczne zasady stosuje się również do umów kredytu w zakresie środków postawionych do dyspozycji kredytobiorcy przed dniem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, leasingu, ubezpieczeń majątkowych, umów rachunku bankowego, umów poręczeń, umów obejmujących licencje udzielone dłużnikowi oraz gwarancji lub akredytyw.
Powyższe regulacje mają szczególne znaczenie dla najemców. Przykładowo brak uzupełnienia kaucji zabezpieczającej lub odnowienia gwarancji bankowej, które wynajmujący przeznaczył na zaspokojenie wierzytelności objętych układem (np. zaległych należności czynszowych) będzie usprawiedliwiony i nie powinien wiązać się z negatywnymi konsekwencjami prawnymi dla najemcy. W tym kontekście należy zaznaczyć, że już sama próba uruchomienia gwarancji bankowej w celu spłaty wierzytelności układowych może być traktowana jako nadużycie gwarancji i prowadzić do odmowy wypłaty sumy gwarancyjnej przez bank.
Na marginesie dodać warto, że otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego nie może mieć negatywnego wpływu na obowiązujące stosunki obligacyjne. Z mocy prawa nieważne są bowiem postanowienia umowne, które zastrzegają zmianę lub rozwiązanie stosunku w przypadku złożenia wniosku o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego. Natomiast postanowienia umowne, które uniemożliwiają albo utrudniają osiągnięcie celu postępowania restrukturyzacyjnego są bezskuteczne w stosunku do masy układowej lub sanacyjnej.
Reasumując, otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego umożliwia optymalizację działalności operacyjnej oraz wypracowania warunków restrukturyzacji zadłużenia z ograniczaniem lub wyłączeniem ryzyka niezamierzonej dekompozycji przedsiębiorstwa. Przedsiębiorca w restrukturyzacji uzyskuje bufor czasowy, w którym może bezpiecznie negocjować warunki układu z wierzycielami, bez zagrożenia wszczęcia postępowań egzekucyjnych lub rozwiązania kluczowych umów z kontrahentami.
Ograniczenia wynikające z otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego
Decydując się na restrukturyzację sądową, przedsiębiorca powinien mieć świadomość utrudnień i ograniczeń, które się z nią wiążą.
Sądy restrukturyzacyjne są przeciążone. W dobie kryzysu gospodarczego można antycypować znaczący wzrost liczby składanych wniosków restrukturyzacyjnych, co z całą pewnością nie zwiększy wydolności sądów. Przedsiębiorca musi zatem tym bardziej liczyć się z tym, że jego wniosek może czekać na rozpoznanie nawet kilka miesięcy.
Pamiętać przy tym należy, że złożenie wniosku o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego nie oznacza automatycznie uzyskania ochrony przedsiębiorcy przed wierzycielami. Dopiero uwzględnienie takiego wniosku powoduje wstrzymanie egzekucji i zakaz zaspokojenia wierzytelności objętych układem. W trakcie rozpoznawania wniosku restrukturyzacyjnego możliwe jest, co prawda, zabezpieczenie majątku zadłużonego przedsiębiorcy, ale jedynie w przypadku postępowania w przedmiocie otwarcia postępowania układowego lub postępowania sanacyjnego. Częstokroć powodzenie, a nawet sama możliwość przeprowadzenia restrukturyzacji uzależnione są od skutecznej ochrony przedsiębiorstwa na jej przedpolu. Dotyczy to w szczególności dochodowych aktywów lub kluczowych umów, których obowiązywanie może być zabezpieczone poprzez ustanowienie zakazu ich rozwiązywania przez drugą stronę.
Otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego oznacza również ograniczenie władztwa oraz kontroli nad przedsiębiorstwem. Wraz z ustanowieniem nadzorcy sądowego (co do zasady następuje w przyspieszonym postępowaniu układowym oraz postępowaniu układowym) zadłużony przedsiębiorca traci możliwość swobodnego podejmowania czynności przekraczających zwykły zarząd. Jego samodzielność ogranicza się do bieżących spraw przedsiębiorstwa. Na dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda nadzorcy sądowego. W postępowaniu sanacyjnym ustanawiany jest zarządca, a zadłużony przedsiębiorca traci całkowitą kontrolę nad przedsiębiorstwem. Jeżeli jednak skuteczne przeprowadzenie postępowania sanacyjnego wymaga jego osobistego udziału, a jednocześnie daje on gwarancję należytego sprawowania zarządu, sąd restrukturyzacyjny może zezwolić przedsiębiorcy na wykonywanie zarządu nad całością lub częścią przedsiębiorstwa w zakresie nieprzekraczającym zwykłego zarządu.
Niezależnie od trybu restrukturyzacji sądowej i wiążącego się z nim stopnia ograniczenia samodzielności przedsiębiorcy, konieczne jest wypracowanie nowego modelu zarządzania przedsiębiorstwem, ułożenia współpracy z organami postępowania restrukturyzacyjnego (sądem restrukturyzacyjnym, nadzorcą sądowym, zarządcą) oraz stworzenie drożnych kanałów komunikacji, wspomagających sprawne podejmowanie decyzji. Przedsiębiorca musi być świadomy uczestnictwa czynnika zewnętrznego w zarządzaniu przedsiębiorstwem oraz wynikających z tego zmian i formalizacji dotychczasowego schematu procesu decyzyjnego. Udana współpraca to klucz do powodzenia restrukturyzacji.
Kwestia komunikacji nie odnosi się wyłącznie do stosunków wewnętrznych, ale również do relacji z klientami lub kontrahentami. Po otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego przedsiębiorca występuje w obrocie pod dotychczasową firmą z dodaniem oznaczenia „w restrukturyzacji”. Może to stanowić źródło obaw partnerów biznesowych co do jego wiarygodności finansowej oraz asumpt do zerwania współpracy. Bez opracowania odpowiedniej strategii komunikacji oraz sprawnego porozumiewania się z zainteresowanymi, skala prowadzanej działalności może ulec znacznemu zmniejszeniu.
Nie należy również zapominać o kosztach postępowania restrukturyzacyjnego, które pokrywane są przez zadłużonego przedsiębiorcę. Składają się na nie głównie wynagrodzenie nadzorcy sądowego lub zarządcy oraz wydatki związane z obsługą tych podmiotów. Restrukturyzacja sądowa, przy określonych parametrach (np. duża liczba wierzycieli, wysoka suma wierzytelności lub znaczne średniomiesięczne obroty), może okazać się bardzo kosztowna.
Wybór odpowiedniej procedury restrukturyzacyjnej
Poszczególne postępowania restrukturyzacyjne różnią się od siebie czasem trwania, zakresem ochrony przed wierzycielami, stopniem ingerencji w sferę zarządzania przedsiębiorstwem czy możliwością przeprowadzenia działań sanacyjnych. Wybór odpowiedniej procedury restrukturyzacyjnej zależy od indywidualnej oceny każdego przypadku. Przed podjęciem decyzji w tym zakresie należy dokonać analizy prawnej i ekonomicznej przedsiębiorstwa oraz jego otoczenia. Pod uwagę trzeba wziąć również aktualną i prognozowaną sytuację na rynku, na którym działa przedsiębiorca.
Żaden z trybów restrukturyzacji sądowej nigdy nie będzie stanowić samodzielnego rozwiązania wszystkich problemów, z którymi boryka się przedsiębiorstwo, ale o ile zostanie on prawidłowo wybrany i wdrożony, może pomóc w stworzeniu warunków skutecznie eliminujących ryzyko upadłości. Przedsiębiorca zyskuje przez to czas na przeczekanie kryzysu, a także optymalizację swojego biznesu.
adwokat Piotr Kieloch
mail: piotr.kieloch@resist.pl
