Z dniem wejścia w życie ustawy z 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, do Kodeksu karnego wprowadzono nowe przestępstwo polegające na uchylaniu się od wykonania orzeczonego przez sąd środka kompensacyjnego. Zamiarem ustawodawcy przy wprowadzeniu nowego przestępstwa było zarówno zapewnienie prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, jak i ochrona majątkowych interesów pokrzywdzonego wierzyciela.
Opis czynu zabronionego z art. 244c k.k.
Na gruncie art. 244c § 1 Kodeksu karnego (dalej: k.k.), który wszedł w życie 1 października 2023 roku, ustawodawca przewidział sankcję w postaci kary pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat za uchylanie się od wykonania orzeczonego przez sąd na rzecz pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej, za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki.
Dla wyjaśnienia istoty przepisu należy w pierwszej kolejności omówić pojęcia, które zostały nim objęte. Obowiązek naprawienia szkody, zadośćuczynienie za doznaną krzywdę oraz nawiązka stanowią środki kompensacyjne, które mogą zostać orzeczone przez sąd w wyroku skazującym wobec sprawcy (art. 46 k.k.). Celem stosowania tych środków w procesie karnym jest stworzenie mechanizmu umożliwiającego pokrzywdzonemu lub innej uprawnionej osobie, skuteczniejszego dochodzenia roszczeń cywilnoprawnych wynikających z przestępstwa w ramach orzeczenia sądu karnego. W rezultacie pokrzywdzony lub inna uprawniona osoba, nie będzie musiała wytaczać odrębnego powództwa cywilnego w przedmiocie naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem. Natomiast przez „uchylanie się” możemy rozumieć świadome unikanie wykonania czy też nierealizowanie nałożonego obowiązku, mimo posiadania takiej możliwości.
Ważne
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 kwietnia 1996 roku, sygn. akt II KRN 204/96 wskazał, że w pojęciu „uchyla się” mieści się negatywny stosunek psychiczny osoby zobowiązanej do wykonania nałożonego na nią obowiązku, który sprawia, że mimo obiektywnej możliwości jego wykonania, sprawca obowiązku tego nie wypełnia, gdyż wypełnić go nie chce lub też zlekceważył obowiązek nałożony wyrokiem. Ten negatywny stosunek winien być wykazany stosownymi dowodami.
W świetle powyższego, podmiotem przestępstwa wskazanego w artykule 244c k.k. może być jedynie osoba skazana za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, wobec której orzeczono jeden ze środków kompensacyjnych tj. obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę albo nawiązkę oraz która uchyla się od jego wykonania. Podkreślenia wymaga, że mimo umieszczenia przestępstwa w rozdziale XXX k.k. – przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości – jego ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego (art. 244c § 3 k.k.). Oznacza to, że zainicjowanie ścigania następuje w wyniku złożenia odpowiedniego wniosku przez pokrzywdzonego, a z chwilą jego złożenia, toczy się z urzędu (art. 12 § 1 Kodeksu postępowania karnego; dalej: k.p.k.).
Przykład
Stanisław został skazany prawomocnym wyrokiem sądu karnego za przestępstwo z art. 297 § 1 k.k. tj. wyłudzenie kredytu. Sąd w wyroku wymierzył Stanisławowi karę 8 miesięcy pozbawienia wolności, kolejno warunkowo zawiesił karę pozbawienia wolności na okres 2 lat i orzekł wobec Stanisława obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem poprzez zapłatę na rzecz Banku X kwoty 100 tysięcy złotych. Bank X przez następny rok nie otrzymał żadnych środków od Stanisława mimo zasądzonego obowiązku naprawienia szkody. Jednocześnie, Stanisław będąc zatrudnionym w firmie Y na stanowisku Dyrektora Generalnego, otrzymywał wynagrodzenie w wysokości 20 tysięcy złotych netto miesięcznie i świadomie nie wypełniał nałożonego przez sąd obowiązku. Działanie Stanisława wypełniło znamiona czynu zabronionego z art. 244c k.k.
Szansa dla sprawcy przestępstwa – art. 244c § 2 k.k.
Na szczególną uwagę zasługuje § 2, w którym ustawodawca zdecydował się dać szansę sprawcy przestępstwa określonego w art. 244c § 1 k.k. i wyznaczył mu termin 30 dni, począwszy od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego, na wykonanie środka kompensacyjnego w całości. W takim przypadku, sprawca przestępstwa nie będzie podlegał karze, a to oznacza, że mamy do czynienia z negatywną przesłanką procesową w rozumieniu art. 17 § 1 pkt 4 k.p.k., która powoduje umorzenie postępowania karnego.
Powyższe rozwiązanie nie stanowi całkowitej nowości w polskim systemie prawnym, gdyż ustawodawca posłużył się już podobną konstrukcją w odniesieniu do przestępstwa niealimentacji, przewidując możliwość wyłączenia karalności. Stosownie do art. 209 § 4 k.k. sprawca przestępstwa niealimentacji (art. 209 § 1 k.k.), który nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego uiścił w całości zaległe alimenty, nie podlega karze.
Ważne
Mając na uwadze, że przestępstwo określone w art. 244c k.k. zostało wprowadzone do porządku prawnego stosunkowo niedawno, aktualna linia orzecznicza pozostaje ograniczona. Wobec tego należy obserwować podejście sądów, które z czasem pozwoli na realną ocenę skuteczności penalizacji tego czynu zabronionego.
Ocena wprowadzonego przepisu
W doktrynie ocena wprowadzonego przestępstwa z art. 244c k.k. jest w przeważającej mierze krytyczna. Wskazuje się, że zmiany te mają przede wszystkim charakter represyjny i sprowadzają się do zwiększenia surowości reakcji karnej, bez realnego wpływu na skuteczność zwalczania przestępczości. Ponadto, sankcja za niewykonanie obowiązku o charakterze majątkowym (kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat) jest nieproporcjonalnie wysoka. Z drugiej strony, należy pamiętać, że zmiana ta zwiększa ochronę majątkowych interesów osoby pokrzywdzonej na rzecz której sąd orzekł środek kompensacyjny. Przewidziana w § 2 szansa dla sprawcy przestępstwa na wykonanie środka kompensacyjnego w całości w terminie 30 dni może mieć działanie mobilizacyjne dla sprawcy, który wykona nałożony na niego obowiązek i ureguluje należność. W praktyce oznacza to, że szanse pokrzywdzonego wierzyciela na zwrot należności ulegają zwiększeniu.
Podstawy prawne
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2025 r. poz. 383).
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2025 r. poz. 46 z późn. zm.).
