Zdarza się, że w toku prowadzonego postępowania egzekucyjnego dłużnik umiera. Taka sytuacja nie pozbawia wierzyciela możliwości dochodzenia swojej należności. Musi jednak podjąć dodatkowe działania.
Bezczynność wierzyciela w przypadku śmierci dłużnika może pociągać za sobą konsekwencje zarówno prawne jak i finansowe. Tymczasem proces zmierzający do ustalenia spadkobierców zmarłego dłużnika, choć może wydawać się skomplikowany, w praktyce nie powinien sprawiać większych trudności.
Zawieszenie postępowania egzekucyjnego po śmierci dłużnika
Gdy w toku postępowania egzekucyjnego umiera dłużnik, komornik zawiesza postępowanie egzekucyjne z urzędu i wzywa wierzyciela do zainicjowania działań polegających na umożliwieniu podjęcia zawieszonego postępowania przeciwko spadkobiercom zmarłego dłużnika. Brak reakcji na wezwanie może utrudnić wierzycielowi drogę do zaspokojenia należnego mu roszczenia, a tym samym pozbawić go możliwości sprawnego dochodzenia roszczenia w przyszłości.
Istnieje co najmniej kilka źródeł z których komornik może powziąć informację o śmierci dłużnika. Przykładem są odpowiedzi od instytucji oraz urzędów, do których komornik kieruje zapytania w toku postępowania egzekucyjnego. Krajowa Administracja Skarbowa (WUD-1K) udzielając wyjaśnień w zakresie przychodów, dochodów i strat dłużnika wykazanych w deklaracjach z zakresu podatku dochodowego, informuje komornika o ewentualnym zgonie osoby, której zapytanie dotyczy. Podobnie Zakład Ubezpieczeń Społecznych w odpowiedzi na zapytanie o dłużnika, udzieli odpowiedzi również w zakresie ewentualnego zgonu. Taką informację może przekazać ponadto bank w odpowiedzi na dokonane zajęcie rachunku bankowego (OGNIVO).
Zgodnie z art. 819 kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) komornik, po otrzymaniu informacji o śmierci dłużnika, zawiesza postępowanie z urzędu. Następnie wydaje w tym przedmiocie postanowienie, jednocześnie wzywając wierzyciela do podjęcia stosownych czynności procesowych celem ustalenia następców prawnych zmarłego dłużnika oraz do złożenia wniosku o podjęcie zawieszonego postępowania egzekucyjnego z ich udziałem. Zadaniem wierzyciela jest zainicjowanie wskazanych czynności w terminie szczęściu miesięcy, inaczej komornik umorzy postępowanie egzekucyjne.
WAŻNE!
Jeżeli wierzyciel w ciągu 6 miesięcy nie podejmie czynności mających na celu ustalenie spadkobierców zmarłego dłużnika, komornik umorzy postępowanie z urzędu na podstawie art. 824 § 1 pkt 4 k.p.c.
Przed upływem ustawowego sześciomiesięcznego terminu, komornik może zwrócić się do wierzyciela w celu uzyskania informacji czy w zawieszonym postępowaniu podjęte zostały czynności prowadzące do ustalenia spadkobierców zmarłego dłużnika. W praktyce jednak częściej zdarza się, że komornicy sądowi bez wysłuchania wierzyciela, umarzają postępowanie.
W przypadku podjęcia jakichkolwiek działań niezbędnych do ustalenia spadkobierców dłużnika, dobrą praktyką będzie pisemne poinformowanie o tym komornika prowadzącego przedmiotowe postępowanie egzekucyjne. Warto również dodać zastrzeżenie, w którym wierzyciel wnosi o wysłuchanie wierzyciela w trybie art. 827 k.p.c. przed umorzeniem postępowania.
Czynności zmierzające do ustalenia spadkobierców
Wierzyciel jako uprawniony, ma prawo wystąpić do sądu z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym dłużniku (art. 1025 § 1 kodeksu cywilnego; dalej k.c.). Zanim to jednak nastąpi, powinien sprawdzić dwie kwestie. Po pierwsze, winien wystąpić o wydanie skróconego odpisu aktu zgonu celem potwierdzenia, że dłużnik faktycznie nie żyje. Akt zgonu będzie również niezbędny na dalszym etapie postępowania do dochodzenia praw od spadkobierców. Przed złożeniem wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, warto upewnić się, czy w ogóle istnieją podstawy do jego wniesienia, bowiem postępowanie spadkowe zmarłego może się już toczyć, a nawet być zakończone. W celu weryfikacji, wierzyciel winien skorzystać z publicznego oraz bezpłatnego Rejestru Spadkowego (https://www.rejestry-notarialne.pl/37), który gromadzi informacje o dokumentach potwierdzających prawo do spadku tj. aktach poświadczenia dziedziczenia (APD), postanowieniach o stwierdzeniu nabycia spadku oraz europejskich poświadczeniach spadkowych sporządzanych zarówno przez sądy jak i notariuszy. Do wyszukania informacji wystarczy PESEL zmarłego bądź podstawowe dane identyfikujące (imię, nazwisko, imiona rodziców, data urodzenia oraz data zgonu/odnalezienia zwłok). System nie przedstawi nam poszukiwanych dokumentów, a jedynie wskaże gdzie mogą się one znajdować i czy w ogóle postępowanie spadkowe było prowadzone.
WAŻNE!
Rejestr Spadkowy zawiera informacje o notarialnych aktach poświadczenia dziedziczenia sporządzonych po 1 marca 2009 r., sądowych stwierdzeniach nabycia spadku oraz europejskich poświadczeniach spadkowych wydanych w Polsce po 8 września 2016 r. Przykładowo więc, jeżeli dłużnik zmarł w 2007 roku, w rejestrze nie znajdziemy informacji o dokumentach stwierdzających prawo do spadku.
Jeżeli w Rejestrze Spadkowym nie ma informacji na temat zmarłego dłużnika, wierzyciel powinien złożyć wniosek do sądu spadku tj. sądu właściwego miejscowo dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, o udzielenie informacji czy w danej sprawie toczy się bądź czy toczyło się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku. W przypadku uzyskania informacji o zakończonym postępowaniu spadkowym, wierzyciel powinien złożyć wniosek o wydanie odpisu prawomocnego postanowienia w przedmiocie nabycia spadku. Natomiast jeżeli sąd w odpowiedzi na wniosek udzieli informacji o toczącym się postępowaniu spadkowym, wierzyciel winien złożyć wniosek o dopuszczenie go do udziału w sprawie w roli uczestnika. W przypadku odpowiedzi o braku informacji na temat zarejestrowanego postępowania spadkowego, należy złożyć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym dłużniku. Jeżeli wnioskodawca nie zna osób wchodzących w krąg spadkobierców po zmarłym, może wezwać do postępowania w roli uczestnika gminę ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego, zobowiązując ją jednocześnie do złożenia oświadczeń w przedmiocie potencjalnych spadkobierców.
Jeżeli w sprawie zmarłego dłużnika nie było prowadzonego postępowania spadkowego, a wierzyciel uzyskał informację z Rejestru Spadkowego o dokumencie stwierdzającym prawo do spadku, może wystąpić z wnioskiem do notariusza o wydanie wypisu aktu poświadczenia dziedziczenia. Co ważne, koniecznym będzie wykazanie interesu prawnego przez wierzyciela składającego wniosek (art. 95n § 3 Prawa o notariacie).
SA w Warszawie uznał, że niedopuszczalne jest przekazanie żonie darowizny o wartości miliona złot…
Podjęcie postępowania przez komornika sądowego
Po uzyskaniu prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku bądź wypisu aktu poświadczenia dziedziczenia, wierzyciel składa do komornika wniosek o podjęcie zawieszonego postępowania. We wniosku należy wskazać spadkobierców dłużnika, ich numery PESEL oraz adresy zamieszkania oraz dołączyć oryginał odpisu postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku bądź wypisu aktu poświadczenia dziedziczenia.
Jeżeli wierzyciel nie jest w posiadaniu numeru PESEL oraz adresów zamieszkania spadkobierców, może wystąpić z wnioskiem o udostępnienie danych jednostkowych z rejestru mieszkańców oraz rejestru PESEL do dowolnego organu wykonawczego gminy na terenie kraju.
PRZYKŁAD
Wierzyciel w dniu 1 stycznia 2023 roku złożył wniosek o wszczęcie egzekucji do komornika sądowego przeciwko dłużnikowi Annie Kowalskiej, dołączając tytuł wykonawczy w postaci wyroku Sądu Rejonowego w Zakopanem z 3 lipca 2022 roku. Zmarła ona 30 listopada 2023 roku. Komornik postanowieniem z 1 stycznia 2024 roku zawiesił postępowanie egzekucyjne. Wierzyciel nie znalazł informacji o dokumentach stwierdzających nabycie spadku w Rejestrze Sądowym, więc jako uprawniony w trybie art. 1025 k.c. 1 marca 2024 roku wystąpił z wnioskiem o wydanie skróconego odpisu aktu zgonu, a kolejno o udzielenie informacji przez Sąd Rejonowy w Zakopanem czy w przedmiotowej sprawie toczy się lub toczyło postępowanie spadkowe po zmarłej Annie Kowalskiej. W odpowiedzi, sąd doręczył uprawnionemu postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po zmarłej z 6 maja 2024 roku. Wierzyciel nie był jednak w posiadaniu danych identyfikacyjnych (PESEL) oraz adresu spadkobierców, więc wystąpił z wnioskiem do Urzędu Miasta Zakopane o udostępnianie danych jednostkowych z rejestru mieszkańców. Po otrzymaniu pozytywnej odpowiedzi, wierzyciel niezwłocznie złożył wniosek do komornika o podjęcie zawieszonego postępowania, wskazując jednocześnie dane spadkobierców oraz dołączając postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Komornik postanowieniem z 3 sierpnia 2024 roku podjął postępowanie egzekucyjne z udziałem spadkobierców zmarłej.
Brak podjęcia przez wierzyciela czynności w terminie sześciu miesięcy
Postępowanie staje się dużo bardziej skomplikowane dla wierzyciela, jeżeli nie podjął on żadnych czynności zmierzających do ustalenia spadkobierców w terminie sześciu miesięcy od zawieszenia postępowania egzekucyjnego przez komornika. Przepisy jasno wskazują, że bezczynność wierzyciela polegająca na braku dokonania czynności potrzebnej do dalszego prowadzenia egzekucji będzie skutkowała umorzeniem postępowania z urzędu (art. 824 § 1 pkt 4 k.p.c.). W konsekwencji, wierzyciel zostanie obciążony opłatą stosunkową w wysokości 5 proc. wartości świadczenia pozostałego do wyegzekwowania (art. 29 ust. 1 ustawy o kosztach komorniczych). Wskazany sześciomiesięczny termin biegnie od momentu podjęcia przez wierzyciela ostatniej czynności niezbędnej do podjęcia zawieszonego postępowania. Nie chodzi zatem o to, aby wierzyciel w ciągu sześciu miesięcy umożliwił komornikowi podjęcie postępowania, lecz aby zainicjował niezbędne czynności w tym zakresie. Czas trwania postępowania spadkowego nie jest bowiem zależny od wierzyciela, więc komornik nie może z tego powodu umorzyć postępowania i obciążyć go opłatą.
W sytuacji gdy komornik umorzy postępowanie z urzędu, wszczęcie egzekucji będzie możliwe jedynie po nadaniu klauzuli wykonalności przeciwko spadkobiercom dłużnika. Sąd nada klauzulę wykonalności, gdy przejście uprawnień na spadkobierców dłużnika będzie wykazane dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym (art. 788 § 1 k.p.c.). W postępowaniu egzekucyjnym najczęściej będzie to postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, które wierzyciel winien dołączyć do wniosku o nadanie klauzuli wykonalności na spadkobierców zmarłego dłużnika. Dopiero po uzyskaniu klauzuli wykonalności na osoby, na które przeszedł obowiązek wynikający z tytułu wykonawczego, na podstawie którego prowadzone było postępowanie egzekucyjne, wierzyciel może złożyć nowy wniosek o wszczęcie egzekucji do komornika.
PRZYKŁAD
Komornik zawiesił postępowanie postanowieniem z 16 września 2023 roku z uwagi na śmierć dłużnika, wzywając jednocześnie wierzyciela do wystąpienia do właściwego sądu z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym dłużniku Stanisławie Nowaku. Do maja 2024 roku wierzyciel nie podjął żadnych czynności mających na celu ustalenie spadkobierców, więc komornik postanowieniem z 1 czerwca 2024 roku umorzył postępowanie. Kolejno, po podjęciu niezbędnych czynności, wierzyciel w dniu 13 listopada 2024 roku uzyskał postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po zmarłym Stanisławie Nowaku i tego samego dnia wniósł do komornika wniosek o wszczęcie egzekucji przeciwko spadkobiercom zmarłego dłużnika. Komornik odmówił wszczęcia postępowania egzekucyjnego z uwagi na brak klauzuli wykonalności na spadkobierców zmarłego dłużnika nadanej w trybie art. 788 § 1 k.p.c.
Podstawy prawne
– Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. DzU z 2024 r. poz. 1061 ze zm.)
– Ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. DzU z 2024 r. poz. 1568 ze zm.)
– Ustawa z 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn. DzU z 2024 r. poz. 1001)
– Ustawa z 28 lutego 2018 r. o kosztach komorniczych (tekst jedn. DzU z 2024 r. poz. 377)
Zdaniem autorów
Kamil Paweł Szmidt, adwokat w RESIST Rezanko Sitek
Julia Król, aplikantka radcowska w RESIST Rezanko Sitek
W praktyce proces zmierzający do podjęcia zawieszonego postępowania egzekucyjnego z udziałem spadkobierców zmarłego dłużnika nie jest szczególnie skomplikowany. Ważne jest jednak podjęcie działań mających na celu ustalenie następców prawnych w terminie sześciu miesięcy, bowiem konsekwencją bezczynności wierzyciela w tym zakresie będzie umorzenie postępowania. Wówczas komornik obciąży wierzyciela opłatą stosunkową w wysokości 5 proc. wartości świadczenia pozostałego do wyegzekwowania, a jedyną drogą do dochodzenia roszczenia będzie złożenie wniosku o nadanie klauzuli wykonalności na następców prawnych zmarłego dłużnika, a następnie wszczęcie nowego postępowania egzekucyjnego.
