Aktualności

Agata Duda-Bieniek i Kacper Łada w Rzeczpospolitej „Nieważność umów w postępowaniu restrukturyzacyjnym”

W wielu umowach o strategicznym znaczeniu dla danego przedsiębiorcy (np. w umowach najmu czy umowach o świadczenie usług) występują klauzule umowne pozwalające na jej natychmiastowe rozwiązanie w sytuacji, gdy w stosunku do jednej ze stron zostanie otwarte postępowanie restrukturyzacyjne.

– Czy takie formułowanie postanowień jest prawidłowe?

– W jakich sytuacjach restrukturyzowany przedsiębiorca powinien uzyskać zgodę odpowiedniego organu postępowania na zawarcie danej umowy?

– Co należy zrobić, żeby czynność prawna była w pełni ważna i skuteczna?

– Jakie skutki wywierają klauzule umowne zastrzegające możliwość rozwiązania umowy na wypadek otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego wobec jednej ze stron danej umowy?

Wierzytelność, która jest zabezpieczona na majątku dłużnika jest wierzytelnością „uprzywilejowaną” pośród wszystkich zobowiązań także w postępowaniu restrukturyzacyjnym. Co do zasady objęcie wierzytelności zabezpieczonej na majątku dłużnika wymaga zgody wierzyciela. Jednak ustawa określa wyjątki od tej zasady.

Zgoda nadzorcy sądowego lub nadzorcy układu

Zgodnie z przepisami prawa restrukturyzacyjnego (dalej „p.r.”) po powołaniu nadzorcy sądowego dłużnik może dokonywać czynności zwykłego zarządu. Na dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu wymagana jest zgoda nadzorcy sądowego, chyba że ustawa przewiduje zezwolenie rady wierzycieli. Zgoda może zostać udzielona również po dokonaniu czynności w terminie trzydziestu dni od dnia jej dokonania.

Czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu dokonana bez wymaganej zgody jest nieważna. Oznacza to, że po otwarciu jednego z rodzajów postępowań restrukturyzacyjnych, w którym dłużnik zachowuje zarząd własny (tj. postępowania o zatwierdzenie układu, przyspieszonego postępowania układowego albo postępowania układowego), może on dokonywać swobodnie czynności zwykłego zarządu. Ograniczenie dotyczy wyłącznie czynności przekraczających zwykły zarząd, które wymagają zgody nadzorcy sądowego bądź w postępowaniu o zatwierdzenie układu – nadzorcy układu.

W praktyce rozróżnienie czynności zwykłego zarządu od czynności przekraczających zwykły zarząd budzi wiele wątpliwości. Nie istnieje bowiem jakikolwiek przepis prawa, który zawierałby zamknięty katalog takich czynności, a jednocześnie pozwalałby na mechaniczne zastosowanie do każdego stanu faktycznego. Oceny charakteru danej czynności dłużnika należy dokonywać biorąc pod uwagę całokształt okoliczności towarzyszących jej dokonywaniu, w tym m.in. przedmiot działalności restrukturyzowanego przedsiębiorcy czy też przedmiot danej czynności.

PRZYKŁAD 1

X Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w restrukturyzacji, której przedmiotem działalności jest wykonywanie usług remontowych podejmuje decyzję o zakupie luksusowego samochodu o wartości 300 tys. zł. W takim wypadku nie budzi wątpliwości, że zawarcie umowy sprzedaży będzie wymagało zgody nadzorcy sądowego (nadzorcy układu).

PRZYKŁAD 2

ABC Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w restrukturyzacji, prowadząca działalność w zakresie wykonywania usług gastronomicznych w oznaczonych lokalach chce zakupić piec o wartości 300 tys. zł do nowo otwartego lokalu. Taka czynność przekracza zwykły zarząd ABC w związku z czym koniecznym jest uzyskanie zgody nadzorcy sądowego (nadzorcy układu) na jej dokonanie.

PRZYKŁAD 3

X Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w restrukturyzacji, której przedmiotem działalności jest wykonywanie usług remontowych zamierza wymienić stare narzędzia, za pomocą których świadczy swoje usługi. W tym celu dokonuje zakupu nowego sprzętu o łącznej wartości 10 tys. zł. Jest to przykład czynności, która jest wykonywana w ramach zwykłego zarządu.

Zawarcie umowy, która przekracza zwykły zarząd dłużnika, bez uzyskania zgody nadzorcy sądowego (nadzorcy układu) jest obarczone sankcją nieważności. Umowę traktuje się tak jakby nigdy nie została zawarta, zaś jej strony są zobowiązane do zwrotu świadczeń, które otrzymały zgodnie z jej zapisami. Dodać należy, że następuje ona z mocy prawa i działa erga omnes (wobec wszystkich, nie tylko w stosunku do stron umowy). Jak jednak wynika z treści art. 39 ust. 1 p.r. nadzorca może wyrazić zgodę na daną transakcję przekraczającą zwykły zarząd zarówno przed – jak i po jej dokonaniu.

Ze względu na powyższe skutki, w przypadku jakichkolwiek wątpliwości co do charakteru danej umowy (czy szerzej innych czynności prawnych) dobrą i rekomendowaną praktyką jest każdorazowe zwracanie się do podmiotu pełniącego funkcję nadzorcy sądowego (nadzorcy układu) przez dłużnika albo jego reprezentantów z informacją o zamiarze zawarcia danej umowy.

Po dokonaniu analizy transakcji nadzorca sądowy (nadzorca układu) poinformuje dłużnika o charakterze czynności i w zależności od konkluzji, wyrazi zgodę na zawarcie danej umowy bądź nie. Organ pozasądowy może np. uznać, jej zawarcie zaburzy proces restrukturyzacji przedsiębiorcy poprzez nieosiągnięcie podstawowego celu postępowania restrukturyzacyjnego jakim jest uniknięcie ogłoszenia upadłości dłużnika. Dłużnikowi nie przysługuje jakikolwiek środek odwoławczy od decyzji nadzorcy sądowego (nadzorcy układu) w tym zakresie, co oczywiście nie wyklucza nieomylności doradcy restrukturyzacyjnego.

WAŻNE!

W przyspieszonym postępowaniu układowym oraz postępowaniu układowym, sąd może z urzędu uchylić zarząd własny dłużnika i ustanowić zarządcę, jeżeli dłużnik, chociażby nieumyślnie, naruszył prawo w zakresie sprawowania zarządu, czego skutkiem było pokrzywdzenie wierzycieli lub możliwość takiego pokrzywdzenia w przyszłości. W przypadku dokonania czynności przekraczającej zwykły zarząd (w tym zawarcia określonej umowy) oprócz sankcji nieważności, w toku powyższych postępowań, sąd może odebrać dłużnikowi zarząd własny.

Zgoda rady wierzycieli albo sędziego-komisarza

Przepisy prawa restrukturyzacyjnego, niekiedy nakładają na dłużnika konieczność uzyskania innego rodzaju zgód niż zgoda organu pozasądowego. Sankcją nieważności mogą być obarczone określone czynności dłużnika lub zarządcy, jeśli dokonają ich bez uzyskania zezwolenia rady wierzycieli. Należą do nich zgodnie z art. 129 prawa restrukturyzacyjnego:

1) obciążenie składników masy układowej lub sanacyjnej hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym lub hipoteką morską w celu zabezpieczenia wierzytelności nieobjętej układem;

2) przeniesienie własności rzeczy lub prawa na zabezpieczenie wierzytelności nieobjętej układem;

3) obciążenie składników masy układowej lub sanacyjnej innymi prawami;

4) zaciąganie kredytów lub pożyczek;

5) zawarcie umowy dzierżawy przedsiębiorstwa dłużnika lub jego zorganizowanej części lub innej podobnej umowy.

Powyższy przepis zawiera sformułowania, które wymagają doprecyzowania. Otóż przykładowo ustawodawca posługuje się określeniem składniki masy układowej (tj. mienie służące prowadzeniu przedsiębiorstwa oraz mienie należące do dłużnika), które mogą zostać obciążone innymi prawami niż wymienione w punktach poprzedzających. Chodzi przede wszystkim o obciążenie masy układowej pozostałymi ograniczonymi prawami rzeczowymi tj. służebnościami gruntowymi, służebnościami przesyłu czy użytkowaniem.

Z kolei w kolejnym punkcie wyartykułowano, że zgody rady wierzycieli wymaga zawarcie umowy dzierżawy przedsiębiorstwa dłużnika lub jego zorganizowanej części lub innej podobnej umowy. Przez inną podobną umowę można rozumieć np. umowę leasingu finansowego przedsiębiorstwa.

Ważne!

Zgoda rady wierzycieli na zaciągnięcie pożyczki lub kredytu lub ustanowienie zabezpieczeń, o których mowa powyżej jest udzielana, jeżeli zostaną spełnione dodatkowe warunki:

– dokonanie tych czynności jest niezbędne do zachowania zdolności do bieżącego zaspokajania kosztów postępowania restrukturyzacyjnego i zobowiązań powstałych po jego otwarciu lub zawarcia i wykonania układu,

– zostało zagwarantowane, że środki z tego tytułu zostaną przekazane dłużnikowi i wykorzystane w sposób przewidziany przez uchwałę rady wierzycieli, a ustanowione zabezpieczenie jest adekwatne do udzielonego kredytu lub pożyczki.

Ponadto każdorazowo zezwolenia rady wierzycieli (sędziego-komisarza) wymaga także sprzedaż przez dłużnika nieruchomości lub innych składników majątku o wartości powyżej 500 tys. zł. Konstrukcja przepisu wskazuje, że sprzedaż nieruchomości zawsze, niezależnie od wartości, będzie wymagała stosownego zezwolenia. Ustawodawca nie wyjaśnił przy tym czy kwota wskazana w tym przepisie jest kwotą netto czy brutto. Nie mniej praktyka prowadzi do wniosku, że należy brać pod uwagę wartość brutto.

Z treści powyższego przepisu można wywnioskować, że przewiduje on nieco odmienne skutki do poprzednio omawianej regulacji dotyczącej zgody nadzorcy sądowego. Umowa mieszcząca się w ww. katalogu, zawarta bez uzyskania zgody rady wierzycieli, jest bezwzględnie nieważna. Choć nie zostało to wprost wyartykułowane, nie wydaje się możliwe udzielenie następczej zgody na jej dokonanie przez radę wierzycieli. Ustawodawca bowiem nie przewidział możliwości sanowania takiej czynności.

Poza nieważnością umowy, w sytuacji jej zawarcia bez odpowiedniego zezwolenia rady wierzycieli, tak jak w przypadku nie posiadania zgody nadzorcy sądowego, dłużnikowi może zostać odebrany zarząd własny.

WAŻNE!

Jeśli w danym postępowaniu restrukturyzacyjnym (przyspieszonym postępowaniu układowym, postępowaniu układowym, postępowaniu sanacyjnym) nie ustanowiono rady wierzycieli, nie oznacza to że na dokonanie ww. czynności nie należy uzyskać niczyjej zgody. Jeżeli rada wierzycieli nie została ustanowiona, czynności zastrzeżone dla rady wierzycieli wykonuje sędzia-komisarz. W przeciwnym wypadku dokonana czynność prawna jest nieważna.

Sędzia-komisarz wykonuje również czynności zastrzeżone dla rady wierzycieli, jeżeli rada nie wykona ich w terminie wyznaczonym przez sędziego-komisarza. Celem takiego uregulowania jest dążenie do sprawnego przeprowadzenia postępowania restrukturyzacyjnego (bez względu na to, czy rada wierzycieli działa w sposób poprawny, czy też nie).

Warto wspomnieć, że w najchętniej wybieranym przez dłużników postępowaniu o zatwierdzenie układu, ustawodawca zrezygnował z określenia organu do wykonywania czynności zastrzeżonych dla rady wierzycieli. W tym przypadku uznać należy, iż nadzorca układu może wyrazić zgodę na dokonanie takiej czynności po prostu jako przekraczającej zakres zwykłego zarządu, bez konieczności spełnienia szczególnych wymogów (jak pokazuje praktyka tak dzieje się najczęściej).

Część orzecznictwa wskazuje jednak, że w takiej sytuacji dłużnik powinien wystąpić o zgodę do sądu. Sprawa nie jest zatem jednoznaczna – co z kolei nie wyklucza możliwości ubezskutecznienia tych czynności w przyszłości.

Wadliwe klauzule umowne

Stosownie do treści art. 247 p.r. postanowienia umowy zastrzegające na wypadek złożenia wniosku o otwarcie przyspieszonego postępowania układowego lub jego otwarcia zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego, którego stroną jest dłużnik, są nieważne.

PRZYKŁAD 1

Strony postanawiają, że w przypadku dokonania obwieszczenia o ustaleniu dnia układowego, złożenia wniosku o otwarcie przyspieszonego postępowania układowego albo postępowania układowego lub ich otwarcia niniejsze umowa ulega rozwiązania ze skutkiem na dzień dokonania obwieszczenia, złożenia wniosku o otwarcie przyspieszonego postępowania układowego albo postępowania układowego lub ich otwarcia.

PRZYKŁAD 2

X sprzedaje Y samochód marki S, nr rejestracyjny WZ 2222, rok produkcji: 2023, a Y samochód kupuje za cenę 300 tys. zł. X wyda Y przedmiot sprzedaży pod warunkiem, że w terminie miesiąca od zawarcia niniejszej umowy X nie dojdzie do dokonania obwieszczenia, o którym mowa w art. 226a ust. 1 p.r., złożenia wniosku o otwarcie przyspieszonego postępowania układowego albo postępowania układowego lub ich otwarcia.

Tego typu klauzule umowne należy uznać za bezwzględnie nieważne. Przy czym w praktyce zazwyczaj postanowienia umowne, o których mowa w art. 247 p.r. nie stanowią elementów przedmiotowo istotnych umowy, co oznacza, że sankcją nieważności objęta są jedynie takie klauzule umowne, nie zaś cała umowa. W przypadku przeciwnym (>patrz przykład nr 2) nieważnością może być objęty cały stosunek prawny.

Podstawa prawna:

Ustawa z 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (tekst jedn. DzU z 2022 r. poz. 2309 ze zm.).

Zdaniem autorów

Agata Duda-Bieniek – radca prawny w RESIST Rezanko Sitek, doradca restrukturyzacyjny w RESIST Restrukturyzacje

Kacper Łada – aplikant adwokacki w RESIST Rezanko Sitek

Omówione w tekście przykłady to jedynie część problemów, które mogą się pojawić w przypadku transakcji dokonywanych z restrukturyzowanymi dłużnikami. Zawarcie umowy, która może być uznana za nieważną, zazwyczaj niesie poważne konsekwencje prawne i finansowe – dla obydwu jej stron. Warto zatem przed dokonaniem określonej czynności prawnej zminimalizować ryzyko kontraktowe, stosując się do regulacji prawnych.