Zwykle, kiedy jest mowa o postępowaniu sądowym wobec dłużnika, który nie spłaca swojego zadłużenia, jego wierzyciel myśli o postępowaniu cywilnym – potrzebie wytoczenia powództwa, długotrwałym zaangażowaniu czasu i środków, a następnie o konieczności zwrócenia się do komornika, aby ten przynajmniej spróbował wyegzekwować – nierzadko nieskutecznie – wierzytelność.

Często jednak postępowanie dłużnika wobec swojego wierzyciela trudno nazwać działaniem uczciwym. Wówczas takie działanie dłużnika otwiera wierzycielowi drogę do zastanowienia się nad złożeniem zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa.

Jakie przestępstwo może popełnić nieuczciwy dłużnik na szkodę swojego wierzyciela?

W polskim kodeksie karnym przewidziano szereg przepisów, na podstawie których można pociągnąć nieuczciwego dłużnika do odpowiedzialności karnej. Dotyczy to zarówno dłużnika będącego osobą fizyczną, jak i osób zarządzających podmiotem gospodarczym, który jest dłużnikiem (zajmujących się jego sprawami majątkowymi, zarządzającymi podmiotem).

Pierwszym z nich – najczęściej popełnianym na szkodę wierzycieli – jest przestępstwo oszustwa, wynikające z art. 286 par. 1 kodeksu karnego (nierzadko łączące się – w przypadku np.: instytucji finansowych – z przestępstwem tzw. oszustwa kredytowego z art. 297 par. 1 k.k.). Przestępstwo to polega na tym, że sprawca – w celu osiągnięcia korzyści majątkowej – doprowadza pokrzywdzonego do niekorzystnego rozporządzenia mieniem (swoim albo cudzym), poprzez wprowadzenie go w błąd albo wykorzystanie błędu lub niezdolności pokrzywdzonego do pojmowania przedsiębranego działania.

Innymi, również często popełnianymi przez dłużników przestępstwami na szkodę wierzycieli, są przestępstwa wymienione w art. 300 k.k., nazywane przestępstwami udaremnienia lub uszczuplenia wierzyciela.

Pierwsze z nich (art. 300 par. 1 lub 3 k.k.) polega na tym, że dłużnik, kiedy grozi mu niewypłacalność lub upadłość, pozbywa się swojego majątku w ten sposób, że usuwa, zbywa, darowuje, niszczy albo rzeczywiście lub pozornie obciąża majątek lub go uszkadza, po to aby uniemożliwić swojemu wierzycielowi zaspokojenie swoich roszczeń częściowo lub w całości.

Z kolei drugie z tych przestępstw, wskazane w art. 300 par. 2 k.k., dotyczy udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela (w sposób opisany powyżej), jednakże w zakresie zajętych już składników majątku dłużnika lub zagrożonych dopiero zajęciem, podjętego w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego (np.: komornika).

Obok tych najczęściej popełnianych przestępstw przeciwko wierzycielom, nieuczciwego dłużnika można również pociągnąć do odpowiedzialności karnej za to, że przeniósł składniki swojego majątku na nowo utworzony podmiot gospodarczy (spółkę osobową, kapitałową, fundację, itp.), aby w ten sposób udaremnić lub ograniczyć zaspokojenie przynajmniej kilku swoich wierzycieli (art. 301 par. 1 k.k.), jak również za to, że doprowadził do swojej upadłości lub niewypłacalności na szkodę przynajmniej kilku wierzycieli (art. 301 par. 2 i 3 k.k.). To ostatnie przestępstwo dotyczy zarówno sytuacji, kiedy dłużnik celowo stał się niewypłacalny lub upadły, jak i sytuacji, gdy do takiego stanu doprowadził lekkomyślnie, np.: trwoniąc posiadany majątek.

Nieuczciwy dłużnik może zostać również pociągnięty do odpowiedzialności za tzw. „faworyzowanie wierzycieli”, czyli spłacanie tylko niektórych, wybranych wierzycieli z pokrzywdzeniem pozostałych w sytuacji, gdy grozi mu niewypłacalność lub upadłość (art. 302 par. 1 k.k.), ale także wtedy, gdy w związku z postępowaniem upadłościowym lub restrukturyzacyjnym, dłużnik daje korzyść majątkową lub obiecuje jej udzielić swojemu wierzycielowi, aby ten działał na szkodę pozostałych.

W takiej sytuacji, kiedy zachowanie dłużnika wypełnia znamiona jednego z wyżej wymienionych przestępstw, wierzyciel – najlepiej przy wsparciu profesjonalnej pomocy prawnej – może rozważać zasadność złożenia przeciwko dłużnikowi zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa. Wbrew pozorom, postępowanie karne przeciwko nieuczciwemu dłużnikowi może przynieść wymierne korzyści pokrzywdzonemu wierzycielowi.

Co może uzyskać wierzyciel w postępowaniu karnym?

Zgodnie z art. 11 k.p.c. ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Oznacza to, że jeśli sąd karny uznał, że dane działanie dłużnika jest przestępstwem na szkodę wierzyciela, to takie ustalenie sąd cywilny w sporze wierzyciela z dłużnikiem musi przyjąć za niepodważalne. Ponadto, samo wszczęcie i prowadzenie postępowania karnego może być (i zwykle jest) też istotną informacją dla sądu cywilnego w sporze z nieuczciwym dłużnikiem.

Poza tym, postępowanie karne prowadzone przeciwko dłużnikowi może pozwolić na uzyskanie dokumentów czy dowodów niedostępnych dla wierzyciela w postępowaniu cywilnym. Organy ścigania dysponują bowiem znacznie szerszymi możliwościami działania niż wierzyciel w postępowaniu cywilnym. W toku postępowania karnego mogą dodatkowo zostać podjęte działania, które zabezpieczą majątek dłużnika (poprzez zabezpieczenie majątkowe czy wprowadzenie zarządu przymusowego przedsiębiorstwa dłużnika), czy wreszcie przerwać działania nieuczciwego dłużnika.

Co jednak najistotniejsze, postępowanie karne może pozwolić na realne odzyskanie swojej wierzytelności (albo chociaż tytułu do jej odzyskania).

Sąd karny w wyroku skazującym nieuczciwego dłużnika może orzec wobec niego środek kompensacyjny w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia (art. 46 par. 1 k.k.) na rzecz pokrzywdzonego wierzyciela, jeżeli szkoda lub krzywda wynika bezpośrednio z popełnionego przestępstwa. Jeśli ustalenie wysokości szkody jest dla sądu karnego nader utrudnione, to zamiast tego może orzec nawiązkę do 200.000 zł. Orzeczenie w tym zakresie stanowi tytuł egzekucyjny, który po uzyskaniu klauzuli wykonalności może być realizowany w postępowaniu egzekucyjnym.

Złożenie powyższego wniosku o naprawienie szkody co do zasady będzie obligowało sąd karny do orzeczenia takiego środka kompensacyjnego – choć i od tego są pewne wyjątki.

Oczywistym jest, że sąd nie orzeknie takiego środka kompensacyjnego, jeśli szkoda wyrządzona przez dłużnika została naprawiona przed wydaniem wyroku skazującego.

Ponadto, sąd karny nie będzie mógł orzec obowiązku naprawienia szkody, zadośćuczynienia albo nawiązki, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono. Zakaz taki wynika z treści art. 415 kodeksu postępowania karnego. Zakaz ten nie dotyczy tylko postępowania cywilnego, ale także innych postępowań sądowych prowadzonych wobec dłużnika i to niezależnie od tego, czy uwzględnione w takim postępowaniu roszczenie zostało wyegzekwowane.

Postępowanie karne zamiast cywilnego – dlaczego warto?

Podsumowując, postępowanie karne może przynieść więcej korzyści pokrzywdzonemu wierzycielowi, aniżeli tylko wymierzenie kary nieuczciwemu dłużnikowi i satysfakcji z tym związanej.

Uzyskanie takich korzyści nierzadko może być finansowo dla wierzyciela znacznie tańsze, aniżeli proces cywilny, a zdarza się, że i szybciej jest on w stanie uzyskać tytuł egzekucyjny. Ponadto, dłużnik wobec którego orzeczono obowiązek naprawienia szkody w postępowaniu karnym, jest bardziej skory do tego, aby go zrealizować z uwagi na potencjalne dalsze konsekwencje prawne, z możliwością zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności włącznie.

Jednakże należy pamiętać, że nadrzędnym celem postępowania karnego nie jest doprowadzenie do zaspokojenia roszczeń wierzyciela, ale ustalenie, czy do popełnienia przestępstwa doszło oraz ewentualne doprowadzenie do ukarania nieuczciwego dłużnika. Oznacza to, że organy ścigania niekoniecznie muszą działać zgodnie z założeniami i zamiarami wierzyciela, a na pewno nie będą realizować jego własnych, partykularnych celów.

Dlatego też w sytuacji, gdy wierzyciel ma do czynienia z nieuczciwym dłużnikiem, warto, by skorzystał on z fachowej porady prawnej, która w sposób profesjonalny przeprowadzi go przez taki ewentualny proces.

Prawo.pl:
https://www.prawo.pl/biznes/nierzetelny-dluznik-kiedy-mozna-wytoczyc-postepowanie-karne,520751.html