Proces inwestycyjny przedsięwzięcia budowlanego w Polsce obarczony jest wieloma ryzykami – w tym m. in. problemami związanymi z kwestią nabycia praw autorskich do projektów architektonicznych.

Jako, że bywa on często nie do końca przewidywalny, może wiązać się z koniecznością wprowadzania zmian do projektu. W niniejszym artykule postaram się wskazać, jakie rozwiązania prawne przysługują inwestorowi oraz jakie prawa i obowiązki znajdują się po stronie architekta, a także jak należy postępować, aby ów proces mógł przebiec w sposób najmniej skomplikowany.

Utwór architektoniczny

Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r. (tj. Dz. U. z 2021 r. poz. 1062; dalej „pr. aut.”) przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyróżnienia. Ustawodawca określił ponadto przykładowy katalog utworów, w tym w art. 1 ust. 2 pkt 6 pr. aut. utwory architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne.

Nie ulega wątpliwości, iż utworu architektonicznego nie należy definiować wąsko, mianowicie jako projekt przykładowego budynku. Za utwór architektoniczny powinniśmy bowiem uznać również: projekt koncepcyjny, projekt branżowy, projekt wykonawczy czy projekt zamienny. Zaznaczyć przy tym należy, że w postaci materialnej, utwór architektoniczny może być wyrażony w opisach, planach, szkicach, rysunkach, realizacjach, a także może być przedstawiony w formie makiety czy wreszcie w postaci zdigitalizowanej (w postaci np. trójwymiarowej przestrzennej prezentacji). Innymi słowy, ochroną prawną objęte jest również dobro niematerialne stanowiące ustaloną wizję architekta. Wybudowany obiekt, makieta lub wizualizacja jest jedynie jej nośnikiem. Często można spotkać się z poglądem, iż obiekty tzw. małej architektury (takie jak magazyn, altana, kiosk czy mały ogródek) nie podlegają ochronie na gruncie prawa autorskiego. Należy wskazać, iż w każdym indywidualnym przypadku trzeba rozważyć, czy projekt taki spełnia cechy twórczości i cechuje się indywidualnym charakterem – czyli czy podlega ochronie na gruncie ustawy pr. aut. Jako ciekawy przykład podam, iż Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 marca 1971 r. (sygn. II CR 686/70, OSNCP 1971, Nr 12, poz. 213) orzekł, iż nagrobek może stanowić utwór architektoniczny.

Sposoby nabycia praw do projektów architektonicznych

Inwestor, realizując proces budowlany, wskutek różnych okoliczności, bywa niekiedy zmuszony do wprowadzania zmian w treści utworu architektonicznego.

Powyższe działanie może generować spór z autorem projektu. Rozważmy więc dwa przypadki.

Po pierwsze – możemy nabyć gotowy utwór architektoniczny (jak również utwór architektoniczno-urbanistyczny lub urbanistyczny) zgodnie z treścią art. 61 pr. aut. Przepis ów mówi, że jeżeli umowa nie stanowi inaczej, nabycie od twórcy egzemplarza projektu obejmuje prawo zastosowania go tylko do jednej budowy. Funkcja tego przepisu polega na ochronie architekta poprzez zagwarantowanie, że nabywca wybuduje tylko jeden budynek. Z drugiej zaś strony przepis chroni inwestora poprzez zagwarantowanie mu możliwości wybudowania budynku zgodnie z nabytym projektem. W praktyce jest to najczęściej stosowana forma nabycia projektu budowlanego przez przeciętnego konsumenta. Pierwsze pytanie jakie może się pojawić w analizowanym przypadku to, czy nabywca utworu architektonicznego może przenieść wszelkie nabyte prawa na następny podmiot i czy ów podmiot posiada wszelkie uprawnienia przewidziane art. 61 pr. aut. Pozytywną odpowiedź znajdziemy w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2017 r. (sygn. II CSK 531/16). Sąd stwierdził, że z przepisu art. 61 pr. aut. nie wynika, by uprawnienie do jednokrotnego wykorzystania nabytego egzemplarza projektu nie było przenoszalne na inną osobę, z tym jednak zastrzeżeniem, że powinno być dokonane przed „(…) jednokrotnym wykorzystaniem nabytego egzemplarza przez tego, który nabył jego własność od twórcy”. Drugim problemem analizowanego nabycia jest określenie, czy nabywca egzemplarza projektu ma prawo dokonywania jakichkolwiek zmian w samym projekcie. Chodzi tutaj o poprawki związane z dopasowaniem nabytego utworu do warunków geodezyjnych, prawnych, lokalnych, funkcjonalnych, itp. Upraszczając powyższe, na potrzeby niniejszego artykułu należy przytoczyć orzeczenie z dnia 22 marca 2019 r. (sygn.. I CSK 104/18), gdzie Sąd Najwyższy udzielił pozytywnej odpowiedzi na powyższe rozważania, argumentując to m. in. tym, iż: „(…) Budowa bowiem jest na ogół przedsięwzięciem na tyle złożonym, że w razie opowiedzenia się za pierwszym stanowiskiem (tj. wąską definicją – uniemożliwiającą jakąkolwiek ingerencję – przypis KS) w wielu przypadkach inwestorzy pozostaliby – jak trafnie przemawia się w literaturze przedmiotu – z bezwartościową dokumentacją”.

W drugim przypadku możemy zamówić utwór na podstawie stosownej umowy licencyjnej bądź przenoszącej autorskie prawa majątkowe do projektu. Zastosowanie takiego rozwiązania pozwala nam tak ukształtować stosunek prawny, aby wszelkie problematyczne kwestie (związane chociażby z ingerencją w projekt budowlany) zniwelować i zabezpieczyć zarówno jedną jak i drugą stronę umowy. Pierwsze na co musimy zwrócić uwagę, to wskazanie stosownych pól eksploatacji. Art. 41 ust. 1 i 2 pr. aut. stanowi, iż umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych lub umowa licencyjna obejmuje pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione. Właściwe określenie pól eksplantacji pozwala zaś uniknąć wielu problemów. Na marginesie warto zaznaczyć, że chociaż art. 50 pr. aut. wskazuje przykładowe pola eksploatacji, to mogą one okazać się niewystarczające. Przykładowo, pola te nie pozwalają na budowanie na podstawie nabytego utworu architektonicznego. Dodatkowo powinniśmy zastrzec w umowie, klauzule dotyczące praw zależnych i autorskich praw osobistych, a to ze względu na fakt, iż wprowadzając zmiany do projektu możemy naruszyć integralność dzieła (o integralności szerzej w dalszej części) lub prawa zależne. Jeśli chodzi o klauzule dotyczące praw osobistych, to przyjmuje się, iż autor skutecznie może jedynie zobowiązać się do niewykonywania wobec określonej osoby lub grupy osób określonego prawa osobistego. Ewentualnie może wyrazić zgodę do wykonywania tego prawa w jego imieniu.

Należy pamiętać, że znaczna ingerencja w utwór może doprowadzić do powstania praw zależnych, a to implikuje, zgodnie z art. 2 ust. 2 pr. aut., iż rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego.

Autorskie prawa majątkowe i osobiste do utworu architektonicznego

Definiując utwór architektoniczny jako przedmiot ochrony na gruncie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych uzyskujemy szereg praw i obowiązków wynikających z zarówno z autorskich praw majątkowych, jak i osobistych.

Autorskie prawa majątkowe zostały uregulowane w art. 17 pr. aut., który wskazuje, iż twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Zaznaczam przy tym, iż autorskie prawa majątkowe są ograniczone w czasie, a podmiot uprawniony może nimi swobodnie dysponować (m. in. podlegają zbyciu).

Natomiast autorskie prawa osobiste są uregulowane w art. 16 pr. aut. Przepis ten wprowadza katalog uprawnień osobistych podlegających ochronie. Zgodnie z jego treścią, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności chronią prawo do:

• autorstwa utworu,
• oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem, albo do udostępniania go anonimowo,
• nienaruszalności treści i formy utworu, oraz jego rzetelnego wykorzystania,
• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Należy podkreślić, iż prawa osobiste są niezbywalne, nie mogą być przeniesione na inne osoby (odmienny zapis w umowie jest bezwzględnie nieważny), nie podlegają dziedziczeniu oraz są skuteczne względem wszystkich podmiotów. Są one również niezależne od autorskich praw majątkowych.

Prawo do integralności utworu

Podsumowując – zgodnie z powyżej opisanymi prawami osobistymi (art. 16 pkt. 3 pr. aut.) – twórcy (m. in. architektowi) przysługuje prawo do nienaruszalności treści i formy stworzonego utworu architektonicznego. Uprawnienie to ma na celu ochronę twórcy przed wprowadzeniem zmian do utworu przez osoby trzecie. Problemem pojawiającym się w procesie budowlanym i prawie do integralności, jest rodzaj wprowadzanych w projekcie zmian – w szczególności zmian dotyczących aspektów funkcjonalnych. Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 18 czerwca 2003 r. (sygn. akt I ACa 510/03) wskazał, że ochronie podlegają tylko estetyczne, a nie funkcjonalne elementy w strukturze utworu architektonicznego. Zaznaczyć należy jednak, iż do ww. orzeczenia należy podejść ze sporą ostrożnością, jako że brak jest na gruncie przepisów wyłączenia z zakresu ochrony elementów funkcjonalnych.

Nie ulega wątpliwości, że powyżej przedstawiona problematyka jest bardzo złożona. Autor zasygnalizował jedynie istnienie pewnych kwestii wartych szerszego omówienia. Ich rozwinięcie i oswojenie nastąpi podczas warsztatów realizowanych przez Puls Biznesu w dniach 19-20 października 2021 r. pt. „Kontrakty budowlane – relacje między inwestorem a wykonawcą w procesie realizacji inwestycji budowlanej”.

Link do artykułu: https://www.pb.pl/nabywanie-praw-autorskich-do-projektow-architektonicznych-i-uprawnienia-do-dokonywania-zmian-w-projektach-1122675

Link do konferencji: https://www.pb.pl/konferencje/kontrakty-budowlane-22519d5f-f085-4535-ba0e-cd41296591ad?utm_source=pb.pl&utm_medium=speaker_article&utm_campaign=k_20210721_kontrakty_budowlane_text_link