Aktualności

Agnieszka Ociesa dla Rzeczpospolitej „Nie zawsze płaci ta strona, która przegrywa w sądzie”

Temat kosztów procesu w postępowaniu cywilnym to jedno z podstawowych zagadnień jakie jest omawiane przed zainicjowaniem jakiejkolwiek sprawy sądowej. Niezwykle często, zwłaszcza od aspektu finansowego, zależy opłacalność prowadzenia danego sporu.

Z pozoru, tematyka kosztów procesu nie wydaje się szczególnie skomplikowana, zwłaszcza w kontekście generalnej zasady procesu cywilnego „kto przegrywa ten płaci”. Jednakże w praktyce przedmiotowa kwestia okazuje się dużo bardziej złożona. Przy całej różnorodności możliwych do wniesienia powództw i stanów faktycznych odpowiedzialność za koszty procesu może kształtować się bardzo różnorodnie.

Reguły odpowiedzialności za koszty procesu

Koszty procesu to nakłady pieniężne ponoszone przez stronę w związku z tokiem postępowania sądowego. Obejmują one koszty sądowe, a więc opłaty sądowe oraz podlegające zwrotowi wydatki sądowe (np. wynagrodzenie powołanych w sprawie biegłych sądowych), a także koszty strony (występującej osobiście lub reprezentowanej przez profesjonalnego pełnomocnika).

Podstawową zasadą obowiązującą w postępowaniu procesowym, jest zasada odpowiedzialności za wynik procesu, która statuuje obowiązek ponoszenia kosztów procesu przez stronę, która przegrała sprawę. Wyżej opisaną regułę wyraża przede wszystkim art. 98 § 1 kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.), zgodnie z którym strona przegrywająca sprawę zobowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony. Przegrywającym sprawę jest powód, którego żądanie nie zostało uwzględnione, lub pozwany, którego obrona okazała się nieskuteczna. Dodać należy, że o wyniku sprawy decyduje ostateczna treść rozstrzygnięcia.

Odstępstwem od przywołanej powyżej normy są zasady kompensaty, słuszności i zawinienia. W przypadku częściowego uwzględnienia żądań sąd wzajemnie znosi koszty lub stosunkowo je rozdziela, przy czym w sytuacji gdy przeciwnik strony ulegnie tylko co do nieznacznej części swego żądania albo gdy określenie należnej mu sumy zależało od wzajemnego obrachunku lub oceny sądu – sąd może obciążyć jedynie jedną ze stron obowiązkiem zwrotu wszystkich kosztów (zasada kompensaty).

Ważne!

Sąd może również zastosować zasadę słuszności i w uzasadnionych przypadkach zasądzić od strony przegrywającej jedynie część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami.

Dodatkowo, sąd jest władny nałożyć na stronę obowiązek zwrotu kosztów, które zostały wywołane jej niesumiennym lub oczywiście niewłaściwym postępowaniem (zasada zawinienia). Przyjęcie za podstawę rozstrzygnięcia o kosztach postępowania jednej z zasad uzupełniających powinno być połączone z ustaleniem przez sąd, że okoliczności sprawy przemawiają za odstąpieniem od zasady ogólnej.

Znaczenie zastrzeżenia z art. 319 k.p.c.

Zgodnie z art. 319 kodeksu postępowania cywilnego jeżeli pozwany ponosi odpowiedzialność z określonych przedmiotów majątkowych albo do wysokości ich wartości, sąd może, nie wymieniając tych przedmiotów, ani ich wartości, uwzględnić powództwo zastrzegając pozwanemu prawo do powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności.

Artykuł 319 kodeksu postępowania cywilnego został wprowadzony z myślą o przypadkach odpowiedzialności osobistej ograniczonej do określonej masy majątkowej (cum viribus patrimoni) oraz do określonej wartości (pro viribus patrimoni). Rozwiązanie to ma służyć odciążeniu sądu od konieczności badania i szczegółowego oznaczania w postępowaniu rozpoznawczym przedmiotów wchodzących w skład masy majątkowej, z której odpowiada pozwany, lub kwotowego określenia górnej granicy jego odpowiedzialności, a także od oceny, czy masa ta lub wartość są wystarczające do zaspokojenia dochodzonego świadczenia.

Ważne!

Zastrzeżenie w wyroku (postanowieniu rozstrzygającym co do istoty sprawy), że pozwany ponosi odpowiedzialność z określonych przedmiotów majątkowych albo do wysokości ich wartości, umożliwia dłużnikowi powołanie się na to ograniczenie w toku postępowania egzekucyjnego.

Przepis art. 319 kodeksu postępowania cywilnego nie określa wprost formuły, zgodnie z którą sąd winien zredagować wskazane zastrzeżenie. Nie ma jednak wątpliwości, że powinna ona oddawać charakter materialnoprawnego ograniczenia odpowiedzialności, stanowiącego w okolicznościach danej sprawy podstawę zamieszczenia wzmianki o ograniczonej odpowiedzialności pozwanego.

Jako przykład takiej sytuacji można wskazać na ograniczenie odpowiedzialności ubezpieczyciela do wysokości sumy gwarancyjnej, określonej w umowie ubezpieczeniowej.

Konieczność zastosowania zastrzeżenia z art. 319 k.p.c. wynika również m.in. art. z art.  41 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego odnoszącego się do ograniczenia odpowiedzialności współmałżonka za długi drugiego małżonka do składników majątku wspólnego. Nadto złożenie przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza sprawia, że ponosi on odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku (art. 1031 § 2 kodeksu cywilnego).

Szczególnym przypadkiem aktualizującym potrzebę zastosowania art. 319 k.p.c. jest ograniczenie odpowiedzialności dłużnika do przedmiotu hipoteki. Wierzyciel hipoteczny jest uprawniony do wytoczenia przeciwko dłużnikowi hipotecznemu, niebędącemu dłużnikiem osobistym, powództwa o świadczenie – z zachowaniem wymagań określonych w art. 319 k.p.c. – celem umożliwienia prowadzenia egzekucji z obciążonej nieruchomości.

Odpowiedzialność dłużnika rzeczowego

W celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności, wynikającej z określonego stosunku prawnego, np. z tytułu umowy kredytu, można nieruchomość obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel jest uprawniony do dochodzenia zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości.

Przez ustanowienie hipoteki powstaje więc odpowiedzialność rzeczowa, która polega na tym, że wierzyciel może dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotu zabezpieczenia, tj. z nieruchomości – do wysokości hipoteki. Z kolei odpowiedzialność osobista, która może zachodzić razem z rzeczową, jest odpowiedzialnością obejmującą cały majątek dłużnika. Dłużnik hipoteczny (rzeczowy) nie musi być jednocześnie dłużnikiem osobistym. Przez nabycie nieruchomości obciążonej hipoteką zbywca pozostaje dłużnikiem osobistym, a nabywca staje się dłużnikiem rzeczowym, odpowiadającym tylko z nieruchomości.

Powództwo wierzyciela hipotecznego przeciwko właścicielowi obciążonej nieruchomości jest powództwem o zasądzenie świadczenia pieniężnego zarówno w przypadku, gdy jest on dłużnikiem osobistym, jak i wtedy, gdy odpowiada tylko rzeczowo. Istotą ograniczenia odpowiedzialności, wynikającego z hipoteki, jest uchylenie dopuszczalności prowadzenia egzekucji z całego majątku dłużnika i zawężenie jej do przedmiotu obciążonego prawem rzeczowym.

Należy wskazać, że wierzyciel nie może domagać się od właściciela obciążonej nieruchomości, na podstawie stosunku hipoteki, zapłaty kwoty przewyższającej sumę hipoteki. Nie jest natomiast co do zasady konieczne ograniczenie odpowiedzialności dłużnika do sumy hipoteki, a tym bardziej sięganie do kryterium wartości nieruchomości obciążonej.

Koszty procesu przy zastosowaniu art. 319 k.p.c. przez sąd

Uzasadnione wątpliwości może budzić kwestia czy na reguły odpowiedzialności za koszty procesu oddziałuje zastrzeżenie w wyroku prawa powoływania przez pozwanego na ograniczenie jego odpowiedzialności, stosownie do treści art. 319 kodeksu postępowania cywilnego. W przypadku zastosowania przedmiotowego przepisu przez sąd, powód nie uzyska bowiem zaspokojenia całego zasądzonego mu świadczenia, gdyż odpowiedzialność dłużnika z mocy wyżej wskazanego przepisu jest ograniczona.

Dotychczas w piśmiennictwie i orzecznictwie pojawiały się rozbieżności co do charakteru odpowiedzialności dłużnika za koszty procesu, w przypadku ograniczenia jego odpowiedzialności, np. do nieruchomości. Niemniej jednak w najnowszym orzecznictwie kwestia ta jest rozstrzygana jednolicie.

Ważne!

Sądy jednoznacznie teraz wskazują, iż zastrzeżenie ograniczenia odpowiedzialności pozwanego dotyczyć może jedynie należności głównej i odsetek, nie może natomiast dotyczyć odpowiedzialności z tytułu kosztów procesu, zwłaszcza gdy powód zmuszony był do poszukiwania ochrony prawnej na drodze procesu cywilnego i sformułował żądanie w sposób odpowiadający przepisowi art. 319 kodeksu postępowania cywilnego, które następnie zostało w całości uwzględnione.

Przepis art. 319 kodeksu postępowania cywilnego, będąc jedną ze szczególnych zasad wyrokowania, może być odnoszony jedynie do ograniczenia odpowiedzialności dłużnika w zakresie roszczenia materialnoprawnego, a więc nie modyfikuje odpowiedzialności za wynik procesu zawartej w art. 98 § 1 kodeksu postępowania cywilnego, czy też reguł wynikających z następnych przepisów (np. art. 100 kodeksu postępowania cywilnego).

Co mówi orzecznictwo

Warto wskazać na konstatację zawartą w postanowieniu Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 30 października 2014 roku (sygn. akt I ACa 493/14) wskazującą, iż uwzględnienie powództwa, o którym mowa w art. 319 kodeksie postępowania cywilnego nie dotyczy kosztów procesu, jako należności o charakterze wtórnym, a więc wynikającym z konieczności zainicjowania akcji procesowej.

Również Sąd Apelacyjny w Lublinie I Wydział Cywilny w postanowieniu z 28 grudnia 2018 roku wydanym w sprawie o sygn. akt I ACz 1046/18 wskazał, iż ograniczenie z art. 319 k.p.c. nie może dotyczyć odpowiedzialności za koszty związane z prowadzeniem procesu, tj. koszty, które nie zostałyby wygenerowane, gdyby strona przegrywająca uznała racje prawne strony wygrywającej przed wszczęciem postępowania.

Sąd Apelacyjny w Lublinie podzielił stanowisko zaprezentowane w tym zakresie w orzecznictwie sądowym, z którego wyraźnie wynika, że ograniczenie odpowiedzialności, o którym mowa w art. 319 kodeksu postępowania cywilnego, może dotyczyć tylko należności głównej i odsetek, a więc roszczenia materialnoprawnego będącego przedmiotem rozpoznania i rozstrzygnięcia. Nie może natomiast powodować modyfikacji ustawowo uregulowanej kwestii odpowiedzialności za wynik, a więc i koszty procesu.

Należy podkreślić, iż na gruncie postępowań prowadzonych przeciwko dłużnikom rzeczowym wykształciło się szerokie orzecznictwo w tym zakresie. Sądy są zgodne co do tego, że uwzględnienie powództwa, o którym mowa w art. 319 kodeksu postępowania cywilnego, nie dotyczy kosztów procesu jako należności o charakterze wtórnym, będącej wynikiem konieczności wytoczenia powództwa. Dlatego w sytuacji, gdy pozwany ponosi odpowiedzialność z określonego przedmiotu majątkowego, ograniczenie odpowiedzialności, na które będzie mógł się powołać w toku egzekucji, dotyczy wyłącznie świadczenia materialnego objętego powództwem, a nie kosztów procesu, co do których ponosi on odpowiedzialność stosowanie do zasad określonych w art. 98 i następnych kodeksu postępowania cywilnego (por. postanowienia Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 25 września 2019 roku, sygn. akt V ACz 819/19; z 5 kwietnia 2018 roku, sygn. akt VI ACz 2738/17; z 16 maja 2019 roku, sygn. akt V ACz 351/19; z 16 stycznia 2019 roku, sygn. akt V ACz 1275/18; z 20 lutego 2019 roku, sygn. akt V ACz 752/18; z 21 stycznia 2020 roku, sygn. akt V ACz 1110/19; postanowienie Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z 27 marca 2020 roku, sygn. akt I ACz 818/19; postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 25 kwietnia 2019 roku, sygn. akt I ACz 354/19; postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 19 września 2019 roku, sygn. akt I ACz 762/19; postanowienia Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 5 listopada 2019 roku, sygn. akt I ACz 839/19; z 24 września 2018 roku, sygn. akt I AGz 109/18).

W konsekwencji, z uwagi na ściśle osobisty charakter świadczenia w postaci obowiązku zwrotu kosztów procesu, z treści art. 98 § 1 kodeksu postępowania cywilnego nie można wywieść uprawnienia sądu do zastrzeżenia pozwanemu – na podstawie art. 319 kodeksu postępowania cywilnego – ograniczenia jego odpowiedzialności za zwrot zasądzonych na rzecz powoda kosztów procesu do stanowiącej jego własność nieruchomości.

Jednocześnie należy mieć na uwadze, że w celu uniknięcia postępowania sądowego oraz kosztów z nim związanych możliwe jest przedstawienie wierzycielowi przez dłużnika rzeczowego aktu notarialnego obejmującego oświadczenie o dobrowolnym poddaniu się egzekucji z obciążonej hipoteką nieruchomości w trybie art. 777 § 1 pkt 6 kodeksu postępowania cywilnego.

Link do artykułu: https://www.rp.pl/W-sadzie-i-urzedzie/305209936-Postepowanie-cywilne—kto-ponosi-koszty-postepowania.html